Berkembang Bidang Belajar Organisasi Dan Manajemen Pengetahuan

8/15/2019 Berkembang Bidang Belajar Organisasi Dan Manajemen Pengetahuan

1/86

Berkembang Bidang Belajar Organisasi Dan Manajemen Pengetahuan

MARK EASTERBY-SMITH

DAN MARJORIE A. Lyles

Pembelajaran oran!sas! "OL# $an manajemen %ene&a'(an %enel!&!an "KM# &ela' %er!melal(! %er(ba'an $rama&!s $alam $(a %(l(' &a'(n &era)'!r $an* &an%a $!ra()an la!*la%anan a)an&er(s ber(ba' $alam se%(l(' &a'(n )e $e%an. Penel!&!an )am! men(nj())an ba'+a ,yer& $anMare&yan %en(l!s %er&ama (n&() reerens! %embelajaran oran!sas! $alam %(bl!)as! mere)a &a'(n/01.I&( 'anya $(a %(l(' &a'(n yan lal( ba'+a seb(a' )onerens! $!a$a)an $! ,arne!e Mellon2n!3ers!&y (n&()men'orma&! Mare& $an )on&r!b(s!nya (n&() b!$an oran!sas! belajar. Banya) $ar!

%resen&as! $!&erb!&)an $alam e$!s! )'(s(s o Science Organisasi %a$a &a'(n //.Seja) saa& !&( )am! &ela' mel!'a& e)s%ans! yan 4e%a& $alam j(mla' j(rnal ar&!)el- ba!) a)a$em!s $an %ra)&!s!-$!)'(s(s)an (n&() %embelajaran oran!sas!. B!$an se%er&! mas!&e)nolo! !nor* %emasaran $an s(mber $aya man(s!a j(a &ela' melom%a& %a$a )ere&a m(s!).Proram $o)&or &ermas() sem!nar &en&an %embelajaran oran!sas!* $an %roram MBA

%a$a %embelajaran oran!sas! yan m(n4(l. Sem(a !n! men4erm!n)an %ener!maan )onse% ba'+a oran!sas! mem!l!)! %ene&a'(an* la)()an belajar $ar! +a)&( )e +a)&(* $anmem%er&!mban)an bas!s %ene&a'(an mere)a$an mo$al sos!al sebaa! ase& ber'ara. Hal !n! j(a meneas)an )embal! le!&!mas!

%enel!&!an &en&an-oran!sas! belajar 5a&!onal $an a%l!)as! %ra)&!s (n&() oran!sas!.

E$!s! %er&ama b()( !n! $!&erb!&)an %a$a &a'(n 6771 &e&a%! seba!an bab yan 4om- %le&e$ %a$a &a'(n 677 a&a( 6776. e$!s! %er&ama )am! se4ara l(as $!(na)an $an !&( jelas-men!na&)emaj(an b!$an-ba'+a e$!s! )e$(a a$ala' $!%erl()an. Bebera%a oran m(n)!n men)la!m

ba'+a !&( a$ala' bo$o' (n&() ber(sa'a (n&() men(&(%! berbaa! l!&era&(r $alam sa&( 3ol(me.Kam!n!a& a$ala' (n&() menye$!a)an s(mber $aya yan ber(na (n&() a)a$em!s!* %ra)&!s!* $anma'as!s+a yan!n!n ambaran $ar! la%anan saa& !n! $enan %ena)(an %en(' ba'+a )am!-(n&()menyenan)an-b!$an&er(s mem!l!)! $am%a) besar %a$a %ra)&e) %enel!&!an $an manajemen. Tana%an )am!

a$ala' (n&() menyoro&! em%a& !&(r $ar! l!&era&(r saa& !n!* yan member!)an alasan (m(m

(n&()

)om%!las! Han$boo) !n!.Per&ama a$ala' 'al bar( $an )e4e%a&an %enembanan la%anan. Se4ara )esel(r('an* a$asana& se$!)!&Ke!a&an sebel(m &a'(n //7* $an $! bebera%a s(b-$aera' 'am%!r sem(a &anal se&ela'//8. Ke4e%a&an

%emban(nan* $!&amba' $enan lea$ %enerb!&an* berar&! s(l!& (n&() menemban)ana)al )(m(la&! )e la%anan $! mana %enel!&!an $an %(bl!)as! mam%( memban(n sys&ema&!-

,ally %a$a %e)erjaan sebel(mnya. Banya) %en(l!s bab men(nj())an baa!mana %os!s!se)aran mem!l!)!


2/86

bere3ol(s! $ar! %e)erjaan sebel(mnya* $an )em($!an lanj(&)an (n&() bers%e)(las! &en&an %o&ens! ara' masa $e%an "(n&()Sebaa! 4on&o'* l!'a& Aro&e* Denomme* $an 9(4's* Bab 6/: $an ;an

menyebab)an $e!n!s! )e&a& $an !solas! masala' se%er&! !m%l!)as! %ol!&!) %embelajaran oran!sas! $an manajemen %ene&a'(an: !&( j(a menyebab)an %er)embanan&a)-!n &em%a& $! %aralel yan mena)!ba&)an )esa$aran &erba&as &en&an a%a yan &erja$! $!&em%a& la!n $!+a)&( yan sama. Ole' )arena !&( a$a )eb(&('an (n&() men4ar! s(b-$aera' yan berbe$a$alam '(b(nan sa&( samala!n* se'!na &(m%an &!n$!' $an %o&ens! $aera' s!ner! $a%a& $!!$en&!!)as!. Dalam

%eny(s(nan bab $ar! b()( !n! %en(l!s &ela' menya$ar! &o%!) bab la!n $an mem!l!)!a)ses )e $ra& %asal se'!na mere)a j(a b!sa men!$en&!!)as! %o&ens! )esamaan $an

%erbe$aan* a%a)a' a$a &(m%an &!n$!' $ar! ma&er! s(bje)* a)ar &eor!&!s ser(%a* a&a(masala' $aera' bersama. Hal !n! j(a berar&! )eb(&('an (n&() bebera%a la&!'an %eme&aan*$an bebera%a

bab "sela!n sa&( !n!# ber&(j(an (n&() mela)()an 'al !&( "m!salnya* l!'a& S'!%&on $anDe9!ll!%%!* Bab =: $an ;era* ,rossan* $an A%ay$!n* Bab >#.9!&(r )e&!a a$ala' ba'+a %er$eba&an $an ar(men &ela' m(la! ber)emban seba!an besarsebaa!)onse)(ens! $ar! )eberaaman !n!. Per$eba&an &ela' &ero)(s $! se)!&ar bebera%a $e!n!s! $anma)na $ar! )onse%* )eses(a!an me&o$e %enyel!$!)an* 4ara mem%enar('! %embelajaran!n %roses $alam oran!sas!* $an &(j(an yan )!&a 'ar(s menem%a&)an %ene&a'(an )!&a

%embelajaran oran!sas! $an manajemen %ene&a'(an. Karena mere)a menyebab)an4lar!!4a-&!on !s&!la'* menasa' %embe$aan* $an %enembanan !$e-!$e bar(* %er$eba&an !n!&!$a) &ern!la!. A)!ba&nya* )am! &ela' men$oron %en(l!s (n&() men!$en&!!)as! %er$eba&anyan se$an berlans(n $!$aera' mere)a: $an $! sej(mla' &em%a& )am! $!san$!n)an bab yan me+a)!l! berbe$a-

%ers%e)&! en& %a$a %er$eba&an )on&em%orer &er&en&(.Keem%a&* mes)!%(n )eraaman &(mb(' )am! j(a &ela' &er)ej(& $enan j(mla')(&!%an yan m(n4(l ber(lan )al! $! sel(r(' bab $ar! B()( Peanan* yan men(nj())an

ba'+aa$a mas!' &e&a% )esamaan yan 4()(% $! la%anan. J!)a )!&a men4a%a! )embal! )e bebera%a

ma)ala' sebel(mnya* a$a bebera%a %o!n (m(m )eberan)a&an* yan m(n)!n &ela' menja$! ben&() ?&a4!& )no+le$e? yan men$asar! )arya )ebanya)an sarjana. Denan $em!)!an )!&amen4(ra')an

banya) bab !n! (n&() mel!'a& s(mber $ar! )onse%-)onse% )(n4!* $an )arya-)arya yanmem!l!)!mem!l!)! %enar(' yan &!$a) %ro%ors!onal %a$a e3ol(s! la%anan. Kam! mel!'a& !n! sebaa!Ser(%alar )e DAS s(na! yan menye$!a)an &!&!) a+al %en&!n (n&() al!ran yan berbe$a*&a%! yan selanj(&nya $a%a& $!l(%a)an sebaa! s(na! '!l!r men(m%(l)an )e$(a )e)(a&an$an %en&!nnya.Bab %emb()aan !n! mem!l!)! &!a ba!an (&ama. Pa$a ba!an %er&ama )am! mena+ar)an a+al

%eme&aan la%anan yan $!&(&(%! ole' Han$boo)* yan $!(ra!)an $alam bab-bab


3/86

yan men!)(&!. Pa$a ba!an )e$(a )am! menyaj!)an anal!s!s $ar! )(&!%an yan $!ber!)anole' 4'a%- yan&ers $alam b()( !n!. Dalam ran)a member!)an !n$!)as! %er(ba'an %r!or!&as seja) %er&amaE$!s! $!&erb!&)an )am! &ela' $!ba! menja$! $(a &abel &er%!sa'@ Tabel . men4a)(%reerens! yan men$a'(l(! 6777 $an Tabel .6 men4a)(% reerens! se&ela' &a'(n 6777. A$a

07)(&!%an (n&() be)erja men$a'(l(! 6777 $ar! &o&al leb!' $ar! 666/ reerens! $! $(a %(l(' sa&(semb!lan bab $ar! b()( !n!. Pa$a ba!an )e&!a )!&a menemban)an &ema DAS ole'

bero)(s %a$a %(bl!)as! yan leb!' &(a* bebera%a $! an&aranya n!la! ba!) $alam anal!s!s )am!)(&!%an*$an sem(a yan &am%a)nya mem!l!)! $am%a) yan s!n!!)an %a$a e3ol(s! b!$an

%embelajaran oran!sas! $an manajemen %ene&a'(an

BIDAN DAN R2AN LINK2P B2K2 INI2n&() alasan r(an* j($(l b()( %eanan mena4( %a$a %embelajaran oran!sas! $anmanajemen %ene&a'(an: &a%! $(a &o%!) %en&!n la!nnya* ?oran!sas! %embelajaran?

$an ?%ene&a'(an oran!sas!?* j(a $!ba'as $! s!n!. Pa$a %an$anan %er&ama mere)a sem(am(n)!n &am%a)sana& m!r!%: &e&a%! a$a sej(mla' %erbe$aan %en&!n yan a)an )am! jelas)an $! ba+a'.Perbe$aan an&ara $(a !s&!la' %er&ama jelas $!ar&!)(las!)an ole' Tsan "//# $enanSeja(' pembelajaran organisasi mena4( %a$a s&($! &en&an %roses belajar $an $alamoran!sas!* seba!an besar $ar! s($(& %an$an a)a$em!s. T(j(an $ar! %enel!&!an &erseb(& sana)e$e%an &er(&ama (n&() mema'am! $an men)r!&!) a%a yan &erja$!. D! s!s! la!n

pembelajaran yaning organisasi $!%an$an sebaa! s(a&( en&!&as* &!%e !$eal oran!sas!* yan mem!l!)! )a%as!&as(n&() belajar se4ara ee)&! $an )arena !&( (n&() men4a%a! )eseja'&eraan. Mere)a yanmen(l!s &en&an oran!sas! belajar(m(mnya ber&(j(an (n&() mema'am! baa!mana (n&() memb(a& $an men!n)a&)an)emam%(an belajar !n!* $an sana)e$e%an mere)a mem!l!)! $am%a) yan leb!' %ra)&!s $an aen$a )!nerja. Kam! &ela'men(m%(l)anma)ala' bersama $alam Ba!an II $ar! b()( !n!* yan men4erm!n)an as%e) yan berbe$a $ar!$oma!n$!&(&(%! ole' )e$(a !s&!la' !n!Perbe$aan yan sama $a%a& $!b(a& an&ara !s&!la' pengetahuan organisasi $an pengetahuan manajemen tepi. Mere)a yan men(l!s &en&an man&an ser!n mena$o%s! m!r!n !loso!s$alam

men4oba (n&() mema'am! $an )onse% s!a& %ene&a'(an yan &er)an$(n $alamoran!sas!. Ole' )arena !&( banya) $ar! $!s)(s! ber'(b(nan $enan %erbe$aan an&ara!n$!3!$( $an

%ene&a'(an oran!sas!* a%a)a' %erbe$aan an&ara %ene&a'(an &a4!& $an e)s%l!s!& ber(na* a&a( a%a)a' %ene&a'(an a$ala' )e(n&(nan s&ra&e!s a&a( ase&. J(a $!ba'as a$ala' baa!mana $ana%a %ene&a'(an bersama $an baa!mana %ene&a'(an $!s!m%an. Mere)a yan men(l!s&en&an yan &era)'!r(m(mnya mena$o%s! %en$e)a&an &e)n!s $!&(j()an (n&() men4!%&a)an 4ara men()(r*menyebarl(as)an*meny!m%an* $an memanaa&)an %ene&a'(an $alam ran)a men!n)a&)an )!nerja oran!sas!.

I&( %eran $an $esa!n &e)nolo! !normas! !n! j(a %en&!n (n&() $!s)(s! &erseb(&. ba!an III


4/86

$ar! Han$boo) menana% masala' $alam $oma!n %ene&a'(an oran!sas! $an %ene&a'(anmanajemen &e%! "m!salnya* mel!'a& Alme!$a* Ho'berer* $an Para$a* Bab >: Tee4e*Bab 61: Collo $an ;erona* Bab 6=: $an A'(ja $an No3ell!* Bab 68#Ba!an I; mena)(! %en&!nnya oran!sas! belajar $an %ene&a'(an $alam)on&e)s !n&ernas!onal mem%erl(as %enel!&!an $! $aera' !n!. Bab $alam $e&!)- !n!

&!on $aera' alama& Han$boo) %er&()aran an&arb($aya* )on&e)s !n&ernas!onal* $an belajar l!n&as ba&as.Pa$a ambar . )am! mena+ar)an %eme&aan a+al em%a& !s&!la'-!s&!la' !n!* ber$asar)an$!4'o&o- yanm!es &eor!-%ra)&e) $an )on&en-%roses. Yan %er&ama $ar! $!)o&om! !n! men!)(&!)e%r!'a&!nan a)a$em!s! &er'a$a% oran-oran $ar! %ra)&!s!* se%er&! $!jelas)an $! a&as. Ba')an'al !n! &!$a)selal( m($a'. M!salnya* s&($! )r!&!s $ar! oran!sas! belajar a)anmas() )e $alam )o&a) %embelajaran oran!sas!* $an seb(a' s&($! $ar! %ene&a'(an 4ara$!ban(n.

MARK EASTERBY-SMITH DAN MARJORIE A. Lyles

ambar . %eme&aan &o%!) )ey $! 'an$boo)

$alam %ene&a'(an %er(sa'aan s!s&em manajemen a)an menja$! m!l!) oran!sas! bo %ene&a'(an.D!)o&om! )e$(a* %erbe$aan an&ara belajar $an %ene&a'(an* j(a &am%a)nya4()(% jelas@ %ene&a'(an menja$! 'al "a&a( )on&en# ba'+a oran!sas! mem!l!)!* $an

belajar menja$! %roses $!mana !a mem%erole' 'al !n!. Se)al! la!* 'al-'al yan &!$a) be!&(se$er'ana* se%er&! bebera%a bab a)an men(nj())an. Sebaa! 4on&o'* bebera%a babmemban(n)er&as ole' ,oo) an$ Bro+n "///# yan membe$a)an an&ara e%!s&emolo! $ar!)e%em!l!)an $an %ra)&e). Dalam 'al !n! ?)e%em!l!)an? 4o4o) $enan %an$anan %ene&a'(ansebaa!)on&en* &e&a%! e%!s&emolo! %ra)&e) "a&a( mene&a'(!# 4o4o) leb!' era& $enan %roses

belajar $ar! %enalaman. Kam! menyeb(&)an )e&erba&asan %o&ens!al $alam mele+a&! )arena)!&amas!' %er4aya ba'+a !&( a$ala' ber'ara (n&() mem(la! $enan bebera%a %r!ns!%

%enoran!sas!an yan jelas* sebaa! a+al %e&a ba! %emba4a. Ta%! )am! j(a ber'ara% ba'+a mere)a yan sam%a! )e a)'!r b()( !n!a)an

menja$! sana& jelas &en&an )e)(ranan $ar! $!)o&om! se%er&! !&(A$a j(a sej(mla' &ema $an !s(-!s(* yan mel!n&as! sel(r(' b!$an* $anOle' )arena !&( menyen&(' %a$a )eem%a& )(a$ran $ar! ambar .. Bebera%a !n! a$ala'masala' men$asar&en&an s!a& %ene&a'(an "Tso()as* Bab 6# $an %roses belajar ";erae& al* Bab >#.: oran la!n ber'(b(nan $enan %eran yan $!ma!n)an ole' b($aya "Taylor $anOslan$* Bab60#* emos! ";!n4e $an abr!el* Bab 8#* mel(%a)an "$e Holan $an P'!ll!%s*Bab 67#* !$en&!&as sos!al "Ana) $an Ro$r!(es* %asal =#* $an !DEN- oran!sas!T!&y ",orley e& al.* Bab 0#.Banya) bab re3!e+ $an %embar(an )onse% )(n4! se%er&! berba! %ene&a'(an

"Sal) $an S!monon* Bab 6#* lo!)a $om!nan "Be&&!s e& al.* Bab #* masyara)a& %ra)&e) "Plas)o* Bab 7: 3on Kro'* Bab /#* &!m "Rolo*


5/86

E$mon$son* Bab 6#* l(!$!&as ",al'o(n e& al.* Bab #* ase& %ene&a'(an "Tee4e*Bab 61#* s&r()&(r %ene&a'(an "A'(ja $an No3ell!* Bab 68#* $aya sera%";an

%e&a ambar .* &e&a%! j(a $!%er'a&!)an ba'+a mere)a ser!n $!!normas!)an ole' berbaa!as(ms! $!s!%l!n $an on&olo!s "Eas&erby-Sm!&'* //#. I&(la' mena%a )!&a mem!l!)!$!)elom%o))an sej(mla' bab $alam Ba!an I* yan menana% %ers%e)&! $!s!%l!n

%er)embanan saa& !n! yan men$asar! $! la%anan. Ole' )arena !&( )am! ber'ara% ba'+a %asal-%asal !n! a)anmem(n)!n)an %emba4a (n&() menem()an leb!' jelas )er&as yan berbe$a $! ba!anselanj(&nya $ar! b()( !n!.Hal !n! memba+a )!&a )e ba!an ber!)(&nya $ar! bab a+al. Denan alasan ba'+a

%ene&a'(an$ar! masa lal( ber(na $alam memb(a& rasa saa& !n!* &(j(an )am! $! s!n! a$ala' (n&()mem%er&!mban)an bebera%a

%enar(' orma&! $! la%anan $ar! %ers%e)&! sejara'. Denan $em!)!an )am! ber'ara% (n&() menjelas)an ba!) %ersamaan $an %erbe$aan an&ara ba!an yan berbe$a $ar! la%anan

S2MBER 2TAMA

J!)a )!&a m(la! $enan em%a& 'al $alam ambar .* mes)!%(n sem(a $ar! mere)a a$ala'rela&! bar(*

bebera%a yan leb!' bar( $ar!%a$a yan la!n. Denan $em!)!an* aasan manajemen %ene&a'(an 'anya m(n4(l$! %er&ena'an //7-an* se$an)an reerens! %er&ama yan oran!sas! belajar m(n4(l seja(')embal! se%er&! a+al /07-an ",yer& $an Mare&* /01: ,anelos! $an D!ll* /08#. Ta%! sem(aem%a&$aera' menar!) sas&ra $an !$e-!$e yan leb!' &(a $ar! )e%r!'a&!nan lans(n mere)a* $an$alamsej(mla' &em%a& a$a &(m%an &!n$!' an&ara s(mber-s(mber a+al.Sela!n !&(* b!$an se4ara )esel(r('an &ela' $!&an$a! $enan lonja)an &!ba-&!ba menar!)

%a$a &o%!) &er&en&(* ser!n $!!)(&! seera se&ela' ole' %en(r(nan 4e%a&. "L!'a& ,al'o(n*S&arb(4)*$an Abra'amson* Bab * (n&() %emba'asan leb!' lanj(& $ar! mo$e $an mo$e#. lonja)an !n!ser!n $a%a& $!jelas)an ole' %er(ba'an $alam b!sn!s a&a( l!n)(nan &e)nolo!. Ta%!sas&ra j(a mema!n)an ba!an %en&!n* $an sej(mla' b()( a&a( )er&as &ela' ber'as!l

memanaa&)an b(na la&en yan )em($!an men4!%&a)an s(b-!n$(s&r! besar $alam $!r!nyasen$!r!. Sa&(4on&o' nya&a a$ala' b()( ole' Pe&er Sene "//7# yan mer(%a)an sala' sa&( &e)s yan

%al!n $!)(&!% $alam;ol(me !n!. Mes)!%(n Sene a$ala' b()an oran %er&ama (n&() )o!n !s&!la' ?belajaroran!sas!&!on* ?!&( a$ala' %enerb!&an b()(nya yan menyebab)an )esa$aran !n&ernas!onal

%embelajaran yan!n oran!sas! $! )e$(a )om(n!&as a)a$em!s $an %ra)&!s!. Se&ela' !&(* banya)

%er(sa'aan besar m(la! men)la!m mere)a oran!sas! belajar* a&a( ba'+a mere)a as%!r-!n (n&() s&a&(s !n!: a)a$em!s! bereas (n&() men!$en&!!)as! )ara)&er!s&!) %embelajaran

oran!sas!&!ons* a&a( (n&() men)r!&!) $an men$e)ons&r()s! )onse%. Denan $em!)!an* %(bl!)as! Sene


6/86

B()( mer(%a)an DAS* $enan 4ara yan sama ba'+a Pe&ers $an 6#Tee4e* P!sano* $an S'(en "//#7 hit "6#

,yer& $an Mare& "/01#9!ol $an Lyles "/>8#


7/86

6 hit "=#H!ba' "//0#Lane $an L(ba&)!n "//>#

Nona)a "//=#S!mon "//#

5 hit ">#Ala3! $an Le!$ner "///#Masa) $an Yano+ "//1#Dyer $an S!n' "//>#'erar$!* N!4ol!n!* $an O$ella* "//>#Lyles $an Sal) "//0#Mare& $an S!mon "/8>#Penrose "/8/#Polany! "/00#4 hit "=#Aro&e "///#

Barney "//#Da& $an #Be&&!s $an Pra'ala$ "//8#Bro+n $an D((!$ "//>#B(r& "//6#Do5 "//0#

Eas&erby-Sm!&' "//#Eas&erby-Sm!&'* Snell* $an 'erar$! "//>#al(n!4 $an Ro$an "//>#Hamel "//#Hansen* No'r!a* $an T!erney "///#In)%en $an ,rossan "//8#In)%en $an D!n(r "//>#Jae* Traj&enber* $an Hen$erson "//1#

Tabel 1.1 (Lanjutan)

2 hit 76 ma)ala' leb!' lanj(&

1 hit />6 ma)ala' leb!' lanj(&


8/86

!"tal jumlah re#erensi sebelum 2000 dikuti$ dalam buku ini% 07

K'anna* (la&!* $an No'r!a "//>#Ko(& "/>>#

La3e "/>>#Lyles "/>>#Penamban $an Me5!as "//0#

N!4ol!n! $an Me5nar "//8# Nona)a "//>#Orr "//0#S!mon!n "///#S%en$er "//0#Tee4e "677#Tso()as "//0#6 ma)ala' leb!' lanj(&!"tal jumlah re#erensi &ang dikuti$ dalam 'andb""k% 666/

%(bl!)as! a&as a$ala' se!mban $enan )eraaman yan 4()(% se)al! sa&( &(r(n )e &!n)a&r!n4!. Ja$!* mes)!%(n se%(l(' $!)(&!% ber(lan )al!* 'am%!r se&ena' $ar! )er&as yan'anya men(&!% sa&( a&a( $(a )al!. Hal !n! )arena banya) %en(l!s be)erja $! s%es!al!s$aera'* yan mem!l!)! &(m%an &!n$!' &erba&as $enan oran la!nPerban$!nan an&ara anal!s!s !n! $an anal!s!s yan sama $!la)()an (n&()E$!s! %er&ama men(nj())an ba'+a )las!) !n! $ar! l!&era&(r %embelajaran mas!' %en&!n* &a%!!&(

%enar(' rela&! mere)a &ela' aa) ber)(ran. Ja$! Nona)a $an Ta)e(4'! "//8#*Bro+n $an D((!$ "//#* H(ber "//#* Ko(& $an Can$er "//6#* $an Nelson $anM(s!m $!n!n "/>6# mas!' a$a* &a%! bebera%a ma)ala' la!nnya &ela' &(mb(' se4aras!n!!)an* &er(&amaLa3e $an


9/86

&er&anam. Men!na& )e4en$er(nan alam! $ar! a)a$em!s! (n&() men(&!% %e)erjaan yanleb!' bar(* a$a)as(s yan ba!) (n&() member!)an bobo& e)s&ra (n&() bebera%a )arya yan leb!' &(a yan&ela' $!)(&!%* es%e-se4ara resm! $! mana mere)a $!!$en&!!)as! ole' %en(l!s be)erja $! b!$an yan berbe$a.

A&as $asar !n! )!&a $a%a& men!$en&!!)as! &!a )elom%o) (&ama sas&ra sebaa! &!mel!ne berera) (n&()- bansal@ "!# klasik )arya yan %ra-&anal !$en&!!)as! !$e-!$e %embelajaran oran!sas!!n $an manajemen %ene&a'(an per se, "!!# )arya dasar yan me+a)!l! bebera%a&(l!san %er&ama yan mene&a%)an aen$a (n&() )erja ber!)(&nya* $an "!!!# mempopulerkan )arya yan&ela' ber&!n$a) sebaa! DAS yan %al!n &erl!'a& $alam %enembanan la%anan. I&( %en&!n(n&() $!4a&a& $alam mele+a&! ba'+a )!&a &!$a) menana% jaba&an )e&!a sebaa! 4araa%a%(n meren$a')an:meman* bebera%a ?mem%o%(ler)an? )arya yan sana& !lm!a' $an mere)a sem(a ber'as!l(n&() men'as!l)an al!ran )erja yan sana& ber'ara. Hal !n! &!$a) m(n)!n (n&()

member!)an sa&( +a)&(-ban$$! mana &!a )elom%o) sas&ra m(n4(l )arena berbaa! s(b-$aera' mem!l!)!m(n4(l %a$a +a)&( yan berbe$a $an %a$a &!n)a& yan berbe$a: ma)a* $aera' al!ran s(na!yan rele3an $a&an %a$a)al! se$!)!& berbe$a. K!&a m(la! $enan )arya-)arya )las!) yan $!saj!)an (n&() sel(r('

b!$an:)!&a )em($!an mem%er&!mban)an se4ara &er%!sa' ar!s +a)&( $alam mas!n-mas!n em%a&s(b-$aera' yan $!&e&a%)an $!a+al bab !n!

karya – karya klasik

D! s!n! )!&a men!$en&!!)as! em%a& %en(l!s (&ama yan mem!l!)! %enar(' yan s!n!!)an$an yana)&! sebel(m a+al menyeb(&)an !s&!la' se%er&! %embelajaran oran!sas! m(n4(l@Jo'n De+ey* M!4'el Polany!* E$!&' Penrose* $an 9re$er!4) Haye). Mere)a b()an yan

%al!nser!n $!)(&!% $alam b()( !n!* seba!an )arena mere)a &ela' $!la%!s ole' leb!'

%en(l!s bar(-bar( !n! "$an sebaa! a)a$em!s! )!&a $!$oron (n&() leb!' o)(s %a$a %(bl!)as!&erbar($ar! %a$a )arya-)arya )las!)#. Nam(n $em!)!an* mas!n-mas!n $ar! mere)a mem!l!)! ra&!nyan 4()(% besar $!


10/86

oran!sas! "Pe$ler* Boy$ell* $an B(royne* />/#. Pan$anan De+ey ba'+a %embelajaran&erja$!melal(! !n&era)s! sos!al $an nam(n &!$a) $a%a& $!&(lar)an $ar! oran )e oran seola'-ola' !&(a$ala'

ben$a !s!) j(a &erl!'a& men$asar! %ers%e)&! %embelajaran sos!al "Bran$! $an El)jaer*

Bab 6#. Pen(l!s la!n yan menamb!l %en$e)a&an )ons&r()s!on!s sos!al (n&() oran!sas! %ene&a'(an ",oo) an$ Bro+n* ///: N!4ol!n! $an Me5nar* //8: S'!%&on $an De9!ll!%%!*Bab =# men!)(&! !$e-!$e De+ey* semen&ara Nona)a $an Ta)e(4'! "//8# mena)(!Dam%a) $ar! )on&r!b(s! !loso!s (n&() ?%rama&!sme? $alam menya&a)an ba'+a &!$a)m(n)!n a$a

%erbe$aan yan jelas an&ara %enama& $an yan $!ama&!.Polany! &er)enal )arena %erbe$aan $! an&ara %ene&a'(an &a4!& $an e)s%l!s!&. K(n4!I$e ?&a4!&ness? mem!l!)! )esejajaran $enan %enalaman belajar De+ey* )arena !&( a$ala'ses(a&(yan $!a$a)an $alam $!r! !n$!3!$(. Ten&(* a$a banya) !n&er%re&as! yan berbe$a $ar!a%a !n! sem(a berar&!. Sala' sa&( 3ers! &a4!& )no+le$e a$ala' ba'+a 'al !&( sa$ar* &a%! &!$a)

menar&!)(las!)anla&e$: 3ers! la!n a$ala' ba'+a 'al !&( &!$a) sa$ar $an )arenanya !nar&!4(lable* sebaa! Tso()as$!s4(sses "Bab 6#. I$e Polany! $!$asar)an %a$a anal!s!s !loso!s $an ar(men*

b()an %a$a %enyel!$!)an em%!r!s* $an &en&( saja* seba!an oran a)an ber%en$a%a& ba'+aaasan %ene&a'(an &a4!& &!$a) $a%a& $!%er!)sa se4ara em%!r!s )arena &!$a) sa$ar.Penar(' Polany! yan %al!n jelas $alam $!s)(s! )on&em%orer &en&an alam

%ene&a'(an oran!sas!. I$e %ene&a'(an &a4!& %en&!n ba! oran yan men4oba (n&()mema'am! a)ar )e(n(lan )om%e&!&! )arena mer(%a)an %ene&a'(an &er%en$am$an %enalaman oran!sas! yan menye$!a)an )om%e&ens! (n!) yan &!$a) b!sam($a' $!&!r( ole' %esa!n "Barney* //#. Semen&ara %ene&a'(an &a4!& m(n)!nmember!)an yan (n!))e(n&(nan (n&() %er(sa'aan* j(a men!mb(l)an masala' )arena &!$a) $a%a& $enan m($a'$!%!n$a')an $! sel(r('

ba&as-ba&as b($aya "Taylor $an Oslan$* Bab 60#* j(a &!$a) m($a' (n&() berera) $! an&ara$!-eren& ba!an $ar! oran!sas! yan sama "Aro&e* Denomme* $an 9(4's* Bab 6/#.Penrose $!)(&!% leb!' jaran* nam(n !$e-!$enya &en&an %en&!nnya !n&ernal "man(s!a#s(mber %er(sa'aan a$ala' (n$amen&al* $an saa& !a menem%a&)an !&(@ ?%eran $om!nan yansema)!n ber&amba'!n %ene&a'(an mema!n)an $alam %roses e)onom! ?"/8/@ #. Penrose men(s(l)an

%en&!nnya$ar! ?s(mber )eleb!'an? $alam s(a&( oran!sas! yan $a%a& menyebab)an !no3as!* %aralel!sas!)eb(&('an (n&() sla4) (n&() mem(n)!n)an e)s%er!men. A$a banya) 'al la!n yan $!b(a&ole' Penroseyan men4erm!n)an yan $!b(a& ba!) ole' sebayanya $an ole' %en(l!s bar(-bar( !n!. Denan$em!)!an* $! $!smema)! %eran &!m &era&as $!a )omen&ar@ Fr(% a$m!n!s&ra&! leb!' $ar! 4ol a

%emba4aan !n$!3!$(: !&( a$ala' )(m%(lan !n$!3!$( yan &ela' mem!l!)! %enalaman $alam be)erja bersama-sama* )arena 'anya $enan 4ara !n! $a%a& )erja &!m $!)emban)an ?"/8/@ =0#. Dan?)eber'as!lan &eran&(n

%a$a ban(nan ber&a'a% (% $ar! )elom%o) ?%enalaman $alam be)erja sama? %ejaba& "/8/@


11/86

86#. Pan$anan !n! menan&!s!%as! !$e-!$e $ar! )ons&r()s! sos!al yan mene)an)an ba'+aoran!sas!-oran!sas!-&a'( leb!' banya) $ar!%a$a j(mla' %ene&a'(an !n$!3!$( $alam $!r! mere)a:mere)a j(amene)an)an %eran %enalaman $an a)&a ba'+a ?Pene&a'(an berasal $ar! ajaran resm!

!n $an $ar! %enalaman %r!ba$! ?"/8/@ 81#* yan sana& $e)a& $enan %erbe$aan yanPolany! ber)emban %a$a saa& yan sama an&ara %ene&a'(an e)s%l!s!& $an %r!ba$! "&a4!.Hal !n! &!$a) men'eran)an ba'+a )arya Haye) &erl!'a& men$asar! %em!)!ran oran-oranyanmena$o%s! %ers%e)&! e)onom! %a$a %embelajaran oran!sas! $an %ene&a'(an. K'(s(snya*

%an$anannya ba'+a sala' sa&( masala' men$asar e)onom! a$ala' $enan men(na)an %ene&a'(an !n!s!as!&!ally &ersebar $! se)!&ar !n$!3!$( yan berbe$a $enan 4ara yan member!)an )on&r!b(s!(n&() mem%ro$()s! ba!))e%(&(san (n&() oran!sas! a&a( masyara)a& se4ara )esel(r('an "l!'a&* 9oss $an Ma'n)e* Bab#.

Ta%! $!a j(a mem!l!)! %enar(' yan leb!' l(as* m(n)!n )arena ma)ala'nya /=8 a$ala'se4ara e)s&ens!$!)(&!% Mare& $an S!mon "/8>#. D! s!n!* %ene)anan ba'+a !a menem%a&)an %a$a

%ene&a'(an$!m!l!)! ole' !n$!3!$( se4ara alam! memo)(s)an %er'a&!an %a$a ?%ene&a'(an &en&an-)ea$aan &er&en&(s!)a% $ar! +a)&( $an &em%a& ?"Haye)* /=8@ >7#* yan $a%a& $!l!'a& (n&() menan&!s!%as! saa&!n!

%er'a&!an yan $!ber!)an %ene&a'(an ?&erle&a)?. Sela!n !&(* m(la! member!)an me&o$olo!yan

%embenaran (n&() %en(naan me&o$e )(al!&a&! yan sens!&! &er'a$a% a)&or-a)&or)on&e)s&(al*se%er&! me&o$e naras!* $alam men4oba (n&() mema'am! %roses %embelajaran oran!sas!"L!'a& Be&&!s*


12/86

mere)a mena)!ba&)an )onse)(ens! %os!&! ba! oran!sas!. Sej(mla' !$e s%es!!) yan$!(ra!)an $alam b()( mere)a* yan )em($!an $!)emban)an leb!' lanj(& ole' %ara sarjanala!nnya.

%o!n yan %a&(& $!4a&a& $alam b()( !n! a$ala'@ aasan ba'+a melal(! ?%embelajaranoran!sas!

%roses "yan#. . . %er(sa'aan menyes(a!)an $enan l!n)(nannya ?"/01@ >=#: %an$anan ba'+a ?%er(sa'aan belajar $ar! %enalaman ?"/01@ 77#: $an 3ers! a+al $ar! %erbe$aan an&ara&(nal $an an$a loo% belajar* ya)n!* ?Seb(a' oran!sas!. . . %er(ba'an %er!la)( $alamMenana%! (m%an bal!) jan)a %en$e) $ar! l!n)(nan men(r(& bebera%a 4()(% ba!)-a&(ran yan $!&e&a%)an. Per(ba'an a&(ran $alam menana%! (m%an bal!) la! $!)elolamen(r(& bebera%a leb!'a&(ran (m(m* $an sebaa!nya ?"/01@ 7G6#.B()( ,yer& $an Mare& !n! ser!n $!ambar)an sebaa! yang )erja $asar $ar! oran!sas!

belajar* &e&a%! yan la!n memb(a& )on&r!b(s! (n$amen&al $alam 'ar!-'ar! a+al j(a.,anelos!

$an D!ll "/08# men'as!l)an %(bl!)as! %er&ama $! mana %embelajaran oran!sas! )a&a-)a&a ?!n ?m(n4(l $alam j($(l* $an mes)!%(n )er&as $!$asar)an %a$a $a&a &en$ens!(s* s($a'memb(a& )on&r!b(s! yan berbe$a (n&() $eba& $! la%anan )arena m(la! menen&anras!onal!&as as(ms! yan men$asar! mo$el ,yer& $an Mare&. D!saran)anmo$el m(n)!n &e%a& (n&() oran!sas! yan $!$!r!)an $alam )ea$aan s&ab!l* &a%!mem!l!)! rele3ans! &erba&as (n&() oran!sas! ber)emban $alam s!&(as! yan $!nam!s.Dem!)!an*,anelos! $an D!ll men(s(l)an mo$el ber$asar)an )e&eanan an&ara !n$!3!$( $anoran!sas!&!n)a& nas!onal %embelajaran* yan m!r!% $enan aasan oran!sas! belajar menja$!Proses &er%(&(s "Aryr!s $an S4'on* />#.B()( ole' Aryr!s $an S4'on "/># a$ala' sana& %en&!n )arena $!le&a))an la%ananse4ara )esel(r('an sana& jelas* $an %erbe$aan mere)a an&ara oran!sas! $enan $an &an%a)a%as!&as (n&() &erl!ba& $alam %embelajaran s!n!!)an "Mo$el II $an I# mener!ma banya)a&&en-&!on. D! $alamnya* %en(l!s menamb!l )r!&!) yan berbe$a $ar! as(ms! ,yer& $an Mare& ole'men(nj())an ba'+a %er!la)( man(s!a $alam oran!sas! ser!n &!$a) men!)(&! ar!sras!onal!&as e)onom!. Ba!) !n$!3!$( $an oran!sas! ber(sa'a (n&() mel!n$(n! $!r! mere)asen$!r!$ar! %enalaman yan &!$a) menyenan)an $ar! belajar $enan men$!r!)an r(&!n!&as $eens!.Selama

/7-an $an />7-an a$a sej(mla' la!nnya dasar )arya* se%er&! He$ber "/>#*S'r!3as&ra "/>1#* Da& $an 8#* yan memb(a& !m%or-)on&r!b(s! &an& (n&() $e!n!s! &erm!nolo!* $an %ers%e)&! yan leb!' $alam %a$a-oran!sas!5a&!onal %embelajaran* se%er&! %erbe$aan an&ara belajar $an (nlearn!nM(n)!n yan %al!n s!n!!)an mempopulerkan aya $alam s&($! %embelajaran oran!sas!a$ala' %enerb!&an e$!s! )'(s(s $ar! Ilmu Organisasi %a$a &a'(n //. In! menan$(nsej(mla' ar&!)el yan sana& $!)(&!% &ermas() Mare& "//#* H(ber "//#* E%%le* Aro&e$an De3a$as "//#* $an S!mon "//#. In! &ela' sana& ber%enar('* $an mena&(r se4araa)a$em!s yanaen$a %enel!&!an a)a$em!s (n&() banya) &a'(n //7-an. Mere)a men!)(&!* $! (&ama*,arne!e

Tra$!s! yan men(nj())an ba'+a !&( $!!n!n)an (n&() mema)s!mal)an e!s!ens! %en(naan %ene&a'(an $alam


13/86

oran!sas!* semen&ara mena)(! ba'+a a$a yan s(bs&ans!al* seba!an besar man(s!a* %en$a'(l(nya.Banya) $ar! bab $alam 3ol(me memban(n saa& !n! se4ara e)s%l!s!& %a$a yayasan mere)a"(n&()M!salnya* 3an

j(a &ela' $!)emban)an melal(! )arya N!4ol!n! $an Me5nar "//8#* # $an Pe$ler* Boy$ell* $an B(royne "/>/# memb(a& )on&r!b(s! a+al*mes)!%(n )er&as ole' $e e(s "/>>#* yan $!&erb!&)an $alam Harvard Business Revie *memba+a )onse% %er'a&!an yan leb!' l(as. Nam(n $em!)!an* DAS (&ama a$ala' b()(ole' Sene "//7# yan menar!) m!na& besar &er(&ama )arena %er(sa'aan $an)ons(l&an se$an men4ar! !$e-!$e bar( (n&() menan&!)an )onse% seba!an besar$!$!s)re$!&)an $ar!)e(n(lan %er(sa'aan "Pe&ers $an 6#. B()( Sene a$ala' ba!) dasar

be)erja $an populari!er )arena 4e%a& menja$! s(mber (&ama ba! a)a$em!s! ser&a!ns%!ras! ba! %ara %ra)&!s!. !$e-!$enya sana& menar!) )arena mere)a menye$!a)an

%o&ens! %emba'ar(an $an %er&(mb('an* $enan on$as! $ar! )e$(a !$e &e)n!s $an sos!al$!&ar!) mas!n-mas!n $ar! $!nam!)a s!s&em yan $!)emban)an ole' Jay 9orres&er $! MIT*yan

%s!)o-$!nam!s &eor! oran!sas! yan $!)emban)an ole' ,'r!s Aryr!s* $an %roses )ons(l&as!&!on $ar! E$ S4'e!n

Mes)!%(n s()ses besar b()( a+al Sene* %ers%e)&!nya bel(m banya)$!a$o%s! ole' )om(n!&as a)a$em!) Amer!)a 2&ara "l!'a& ,al'o(n* S&arb(4)* $anAbra'amson* Bab #*$an !&( &er(s menja$! &er(&ama (r(san %ra)&!s! "M!salnya* S+!er!na $an

B(royne* Pe$ler* $an Boy$ell* //=: r&enbla$*

677=: Yeo* 6778#. Bebera%a a)a$em!s! yan men(l!s $! Amer!)a Ser!)a& %a$a masala' !n!*m!salnya*D!on "//=# $an Torber& "//=#* ser!n $!%enar('! ole' !$e-!$e Ero%a* se%er&!)arya Re3ans "/>7# $ar! A4&!on Learn!n. Dalam b()( !n!* D!Bella "Bab /# member!)an

(%$a&e ber'ara $an %enembanan )onse%-)onse% yan ber)a!&an $enan %embelajaran


14/86

oran!sas! $enan men(s(l)an me&o$e yan leb!' le)s!bel $ar!%a$a yan a+alnya$!&e&a%)an ole' Sene.Plas)o "Bab 7# menjelas)an s&ra&e! (n&() menera%)an %embelajaran $alam oran!sas!men(na)an !$e-!$e yan berasal $ar! masyara)a& sas&ra %ra)&e)* $an Rolo* 6#* yan sana& )(a& %a$a %en&!nnya ?$!am-$!ammene&a'(! ?sebaa! $asar )om%e&ens! !n$!3!$( $an oran!sas!. la!nnya $asar)arya m(n4(l $! a+al //7-an* &er(&ama $ar! $(a Is( K'(s(s #urnal Studi %a$a %e)erjaan %ene&a'(an "Al3esson* //1: S&arb(4)* //6* //1#: $!jelas)an leb!'$alam

ja&a' enam ben&() yan berbe$a $ar! oran!sas! mene&a'(! $enan Bla4)ler "//8# j(amer(%a)an

%e)erjaan $asar %en&!n.Ta%! )(n4! mempopulerkan %enar(' a$ala' I)(j!ro Nona)a yan men'as!l)an seran)a!an

ma)ala' $an seb(a' b()( yan sana& $!'orma&! "Nona)a $an Ta)e(4'!* //8# yan

mene&a%)an s&an$ar (n&() la%anan m(n4(l $enan 4am%(ran )aya )onse% $an $a&ala%anan. !$e )(n4! $!(ra!)an $! b()( mel!%(&!@ aasan %en4!%&aan %ene&a'(an melal(!

&ransormas! $ar! &a4!& $an %ene&a'(an e)s%l!s!&: %en&!nnya b($aya nas!onal $an !lsaa&

(n&() %ema'aman %emban(nan $an )om(n!)as! %ene&a'(an: )e&er)a!&an an&ara $oma!n

)eb!ja)an $an &!n)a& o%eras!onal $alam %en4!%&aan %ene&a'(an: $an (m(m

Pr!ns!% yan %al!n $!)o&om!* se%er&! &a4!& G e)s%l!s!& $an %!)!ran G &(b('* a$ala' %als(.Men!na& %en&!nnya %e)erjaan Nona)a* !&( $!'ara%)an ba'+a !a 'ar(s menar!) nyas'are )r!&!). Sebaa! 4on&o'* a$a saran ba'+a !a sala' mema'am! s!a& &a4!& )no+le$e*

ba'+a me&o$olo! 4a4a& $an ba'a+a &eor!nya &!$a) mema$a! $()(nan- %or&!n ole' b()&!

yan &erse$!a "o(rlay* 6770#. Nona)a &ela' menana%! )o)o' (n&() !n! )r!&!) melal(!)e$(a meneas)an )embal! %r!ns!%-%r!ns!% (&ama &eor!nya $an mem%er)enal)an bar(


15/86

Has!l %enel!&!an "Nona)a* 3on Kro'* $an ;oel%el* 6770: Nona)a $an 3on Kro'* 677/#.

D! la&ar bela)an* %enar(' Polany! &e&a% )(a& &erl!'a& $alam )arya-)arya&o)o' yan $om!nan se%er&! Nelson $an m(s!m $!n!n "/>6# $an Nona)a: !$e-!$enya j(a

%(sa& (n&()

%er$eba&an &en&an s!a& %ene&a'(an oran!sas! "S%en$er* //0# $alam b()( !n!ole' 3on Kro' "Bab /# $an Tso()as "Bab 6#. Te&a%! j(a m(n)!n (n&() mel!'a&

%enar(' Haye) $an e)onom neo-)las!) la!nnya $alam $!s)(s! Nona)a &en&anmasala' menyelesa!)an %ers%e)&! )eb!ja)an $an $oma!n o%eras!onal* yan$a%a& $!selesa!)an* Nona)a ber%en$a%a&* melal(! %roses )on3ers! %ene&a'(an

manajemen pengetahuan

I$e manajemen %ene&a'(an &!ba 'anya %a$a %er&ena'an //7-an* $an mas!' ber)emban"Ala3! $an Denor$* Bab 0#. e3ol(s! a+al a$ala' 4e%a& $an )a4a(* mes)!%(n&ela' mene&a% $enan bebera%a &ema yan )'as selama $e)a$e &era)'!r. 2n&() bebera%a 'al*

manajemen %ene&a'(an mem%erole' le!&!mas! a)a$em!s $! bela)an %e)erjaan Nona)a: !&()e)(a&an %en$oron $! $(n!a (sa'a* baa!mana%(n* &ela' $a&an $ar!-%er(sa'aan )ons(l&an

(&ama n!es ber(sa'a (n&() memanaa&)an %o&ens! yan besar $ar! &e)nolo! !normas! $alam

s(a&( %er!o$e ber!)(& )e)e4e+aan $enan me&o$e $an rese% $ar! re-en!neer!n "Hammer

$an ,'am%y* //1: r!n& $an ,ase* //> ( . I$enya 4()(% se$er'ana* )arena $!m(la!

$enanneo-e)onom! %an$anan n!la! s&ra&e!s %ene&a'(an oran!sas! $an )em($!an

men(na)an a)rab so&+are IT se%er&! $a&abase $an )onerens! ele)&ron!) (n&()memas!l!&as! a4(!- yan s!&!on* berba!* %eny!m%anan* %en4ar!an* $an %emanaa&an

%ene&a'(an. Denan $em!)!an* )onse%&(al lo!)a men!)(&! %an$anan &e)n!s %embelajaran

oran!sas! sebaa! $!(ra!)an ole' H(ber "//# A+al )r!&!) !n!s!a&! manajemen %ene&a'(an$!la)()an $enan alasan ba'+a mere)a menaba!)an ars!&e)&(r sos!al %er&()aran

%ene&a'(an $alam oran!sas! "Hansen* No'r!a* $an T!erney* ///#* $an !&( &!$a)

men'eran)an ba'+a bebera%a berasal $ar! se)ola' sos!al ?$ar! &eor! %embelajaran oran!sas!

"m!salnya* Bro+n $an D((!$* 6777#. Dalam ar&! %ra)&!s %ers%e)&! sos!al &ela' $!a$a%&as!

&e)nolo! $ar! &em%a& la!n "Se%er&! 9a4eboo)# )e $alam )on&e)s oran!sas! yanmem(n)!n)an )om(n!)as! yan le)s!bel &!on $an berba! %ene&a'(an se'ar(snya $!am-

$!am an&ara ano&a "M4Aee* 6770#. In! &e)nolo! j(a se$an $!&era%)an (n&() %enyera%an

%ene&a'(an e)s&ernal melal(!M!salnya* %en4!%&aan )om(n!&as (ser onl!ne yan member!)an

(m%an bal!) %a$a %ro$(4&s $an men'as!l)an !$e-!$e bar( (n&() !no3as! "D! anj! e& al.*

677#. Ala3! $an Denor$ (Bab 6) dan Hayes (Bab ) !en"n#a$ %e&'e!banan

#e#a&"n ss"al *e+,nl-oy selama $e)a$e &era)'!r $an men(nj())an bebera%a)e&erba&asan. Bebera%a 4'a%- la!nnya

&ers j(a memba'as %eran &e)nolo! $alam berba! %ene&a'(an* %eny!m%anan* $an $a&abase"l!'a& A&*e Den!!e dan $+,s Bab /0 A,$#a dan N2ell" Bab /)

ARAH MASA DEPAN

Men!na& ()(ran* )om%le)s!&as $an )eraaman la%anan !&( 4()(% s(l!& (n&() $a&an$enan


16/86

en)a%s(las! $ar! )ea$aan saa& !n! OLKM* $an ba')an leb!' s(l!& (n&() menja$! $e!n!s!&!3e &en&an ara' masa $e%an. Nam(n* en&ar ole' &(as* )am! &a+ar)an $! s!n! bebera%amen'amba& s%e)(las!&!on &en&an ara' masa $e%an. In! $!$asar)an %a$a &!a s(mber (&ama@ )aj!an !normal yan

%ola )(&!%an saa& !n! (n&() )er&as bar(-bar( !n! $!&erb!&)an: ambaran $ar! %re$!)s!

$ar! %en(l!s yan &ela' member!)an )on&r!b(s! (n&() b()( !n!: $an 'as!l $!s)(s! )!&a sen$!r!$!s)(s!-se%er&! yan )!&a &ela' menemban)an Han$boo) &e2"e3 'a!" da&" 'e&*as ba&$-ba&$ !en$na'an da*a '$*"%an ISI $n*$' !a'ala,

yan d"*e&b"*'an se#a' *a,$n /446Dalam +a)&( yan rela&! s!n)a& +a)&( !n!* bebera%a

ma)ala' &ela' mener!ma leb!' $ar! '(n- a

)(&!%an $re$* $an banya) &ela' mener!ma leb!' $ar! &!a %(l('. K!&a $a%a& men!$en&!!)as!em%a& )elom%o) (&amama)ala'* se)!&ar yan ener! bar(-bar( &ela' $!o)(s)an* $an )arenanya yan m(n)!nmen(nj())an&ren masa $e%an. Ke%en&!nan &er)(a& a$ala' se)!&ar $r!3er )!nerja %er(sa'aan$an )e(n(lan )om%e&!&!. D(a ma)ala' yan sana& ber%enar(' "Tee4e* 677: S!mon*H!&&* $anIrlan$!a* 677# menel!&! me)an!sme ba&!n $!mana )emam%(an $!nam!s $a%a&mem%er&a'an)an)!nerja %er(sa'aan* $an Ra!* Pa&na)ay(n!* $an Se&' "6770# $an H(l& e& al. "6770#

ba!) mel!'a& %ene&a'(an 4ara $a%a& $!)elola $alam ran&a! %aso)an (n&() men$oron)om%e&!&!)e(n&(nan. ,on&o' la!n $ar! )er&as yan $!)(&!% $! $aera' !n! men4a)(% Kr!s'nan e& al."6770#)e%er4ayaan $an )!nerja al!ans!* $an Cellmer-Br('n $an !bson "6770# %a$a relas!

an&ara &!m belajar $an )!nerja $! %er(sa'aan m(l&!nas!onal. Tema besar )e$(a a$ala' se)!&areneras! %er(sa'aan $an !no3as!. Ca'ra*

Sa%!en5a* $an Da3!$sson "6770# member!)an aen$a (lasan $an %enel!&!an %a$a l!n)an&ara )emam%(an $!nam!s $an %er(sa'aan* $an Ro&'aermel $an Hess "677# menel!&!

baa!mana mere)a l!n) )e !no3as!. T'or%e e& al. "6778# mel!'a& %eran %ene&a'(an $alam)e4!l$an menena' %er(sa'aan. Bar(-bar( !n! ba!) Alere $an ,'!3a "677># $an L!ao e& al."677># &ela' mel!'a& '(b(nan an&ara oran!sas! belajar $an !no3as!. Tema )e&!a )am!

a$ala' &en&an belajar $an &ranser %ene&a'(an an&ara oran!sas!.

Bebera%a %en(l!s &ela' men(l!s ma)ala' ber%enar(' yan ba!) )r!&!) $anmenemban)an !$e)a%as!&as sera% "Jansen e& al* 6778:. Lane e& al* 6770:. To$oro3a $an D(r!s!n*677#. La!n &ela' $!)onse%&(al!sas!)an $an menel!&! %roses an&ar-oran!sas!&ranser %ene&a'(an "Pa(lraj e& al* 677>:. Eas&erby-Sm!&'* Lyles* $an Tsan* 677>:$an3an #* $an s(b-)elom%o) )e&!a &ela' bero)(s %a$a 4ara yan

belajar menamb!lmenem%a&)an an&ara )elom%o) $an jar!nan %er(sa'aan (n&() men'as!l)an

)e(n(lan )om%e&!&! "Dyer $anHa&4'* 6770: La3!e* 6770: !(l!an!* 677#.


17/86

Tema )eem%a& menamb!l %ers%e)&! yan leb!' s&ra&e!s $enan %emer!)saan!n&era)s! yanan&ara e)s%loras! $an e)s%lo!&as! &er(&ama $alam '(b(nan al!ans! "(%&a e& al.*677: La3!e $an Rosen)o%* 6770#* $an 4ara yan )emam%(an $a%a& $!ban(n

melal(! all!-an4es "Kale $an S!n'* 677#. Pos!s! )om%rom! an&ara e)s%loras! $an e%lo!-&as! $!nya&a)an $alam !$e )e&an)asan l(ar b!asa "Ra!s4' $an B!r)!ns'a+* 677>:O?Re!lly$an T(s'man* 677>#S!n)a&nya* a$a b()&! )(a& ba'+a %embelajaran oran!sas! $a%a& mem%enar('!

%erorm-An4e $ar! s(a&( %er(sa'aan* &a%! masala'nya a$ala' ba'+a '(b(nan !n! m(n)!n&!$a) berla)( se&!a% saa&* $an $!sem(a %ena&(ran. Mes)!%(n )am! menya$ar! )ebera$aan 3ar!abel !n&er3ens!* !&(

mas!' bel(mse%en('nya jelas mana yan member!)an )on&r!b(s! %al!n* $an $alam s!&(as! a%a*(n&() oran!sas!

%embelajaran nas!onal $an )!nerja. A)!ba&nya* !n! a)an &e&a% menja$! %r!or!&as %enel!&!an(n&() +a)&( yan lama.Ter)a!& $enan !n!* )am! mena)(! ba'+a a$a '(b(nan an&ara belajar $ane)s%lo!&as! a&a( %emanaa&an %ene&a'(an: nam(n )!&a &!$a) &a'( )ons&r()s!

%enar(' yan %ene&a'(an a&a( %emanaa&an %embelajaran. Bebera%a %enel!&!an mena&as! baa!mana %ene&a'(an $!s!m%an* )e&!)a !&($!(na)an $an )e&e%a&an +a)&( %en(naan !&(. Memer!)sa real-&!me belajarmen!mb(l)an banya) $!!4(l-'(b(nan l(ar a)ses )e oran!sas! $an $a&a. Pene4(al!an a$a se%er&! s&($! mere)ayanmene3al(as! baa!mana %enalaman mem%enar('! s&ra&e! oran!sas! masa$e%an. Kam! !n!n mema'am!

%embelajaran oran!sas!* &e&a%! %enel!&!an )(rannya %a$a %roses %embelajaranyan sebenarnya $an %ene&a'(an.

In!* )arena bebera%a $ar! bab %en(l!s meny!ra&)an* men(nj())an ba'+a )!&a 'ar(smem%er&!mban)an belajar$an %ene&a'(an sebaa! 3ar!abel $e%en$en. Ole'

)arena !&( )am! m(n)!n mel!'a& jar!nan baa!mana sos!al*

)om(n!&as %ra)&e)* $an s&r()&(r )e)(asaan mem%enar('! %ene&a'(an $an %embelajaran.,e%a& $an mel(as %enembanan neara ber)emban memb()a %!n&( ba!

%enel!&!an masa $e%an menanan! %ene&a'(an lo)al* l!n&asan %ene&a'(an* $ano(&so(r4!n

%ene&a'(an* m(n)!n melal(! !no3as! &erb()a. Bebera%a )er&as bar(-bar( !n!memba'as


18/86

masala' lobal!sas! "Ts(! e& al* 677:.. Sa%!en5a e& al* 6770#* $an !&( a$ala' )arenaro+- yan!n %en&!nnya belajar l!n&as-nas!onal $an &ranser %ene&a'(an yan )!&a m!l!)!&ermas()

ba!an &er%!sa' $ar! B()( Pan$(an &en&an masala' !n!. s&($! masa $e%an a)an %erl( mem%er&!mban)an baa!mana(n&() memban(n )a%as!&as (n&() belajar lobal* baa!mana %ene&a'(an$!4!%&a)an* %en(naan &e)nolo! (n&() &ranser %ene&a'(an* $am%a) $ar! !$en&!&as sos!al $an oran!sas!* $an %rosesan&ar-oran!sas! &ranser %ene&a'(an.

)*+,MP-./

Dalam bab %emb()aan !n! )am! &ela' mena+ar)an %eme&aan (m(m la%anan&er&(&(% ole' Han$boo)* $an j(a men4oba (n&() men(nj())an bebera%a

)e&er)a!&an $ar! +a)&( )e +a)&( $an an&ara $aera' %aralel* &e&a%! !n$e%en$en* %emban(nan. Hal !n! j(a m(n)!n (n&() men!$en&!!)as! bebera%a %enar('yan s!n!!)an* yan men$a'(l(! %enem(an )onse% oran belajar !5a&!onal $anmanajemen %ene&a'(an* $an yan m(n)!n $!%an$an sebaa! menye$!a)an+ar!san bersama* a&a( DAS yan sama. In! 'ar(s jelas se)aran ba'+a berbaa!s(b-b!$an la%anan bera$a %a$a &a'a%an yan berbe$a )ema&anan. Bebera%a$ar! mere)a a$ala' s(na! besar yan menal!r lemb(& (n&() +a)&( yan lama:

bebera%a s(na! %en$e) yan menal!r sana& 4e%a&: $an la!n-la!n &orren&s &!ba-&!bayan m(n4(l 'am%!r semalam-$an yan b!sa men'!lan la! sama 4e%a&.Bebera%a bab $ar! e$!s! %er&ama se)aran ba!) %a$a 4ara (n&() menja$!)arya $asar )arena mere)a menye$!a)an %e&a yan jelas $an !)'&!sar $aera'mere)a $an mem!l!)! &erse$!a aen$a o&or!&a&! (n&() %enel!&!an masa$e%an. Se4ara )esel(r('an* e$!s! %er&ama mena+ar)an Pernya&aan (&ama $ar!)ea$aan la%anan $! ?no('&!es?-%a$a a+al $(a %(l(' sa&(aba$: e$!s! )e$(a !n! $!ban(n $! a&as %e)erjaan $asar $an (%aya (n&()meran)(m %er)embanan %esa& $an sema)!n %en&!nnya la%anan saa& )!&amemas()! ?remaja.


19/86

B*.// O3/,+/+, D,.,'/! D/, P*+P*)!,

P*MB*./// +O+,/.

2LRIK BRANDI AND BENTE ELKJAER

ABSTRAK Bab !n! men!nja( l!&era&(r &en&an oran!sas! belajar melal(! %embelajaran sos!allensa. K!&a m(la! $enan %ers%e)&! %embelajaran !n$!3!$(al* sebel(m %!n$a' )e

%embelajaran sos!al !n %en$e)a&an $enan o)(s )'(s(s %a$a %rama&!sme. T!nja(an l!&era&(r men4a)(% Ber!)(& em%a& masala'@ !s! %embelajaran* %roses %embelajaran* '(b(nan an&ara !n$!3!$( $an oran!sas!* $an)onse% oran!sas!. Pem!sa' %en&!n an&ara !n$!3!$( $an sos!al %ers%e)&!

%embelajaran a$ala' %ene)anan yan berbe$a %a$a %embelajaransebaa! %en(asaan )e&eram%!lan $an %ene&a'(an* $!ban$!n)an belajar sebaa!mel!%(&! %enembanan !$en&!&as $an sos!al!sas! )e%a$a )erja oran!sas! $an

)e'!$(%an. Seb(a' %embelajaran sos!al %rama&!s %ers%e)&! mene)an)an ba!) belajar sebaa! a)(!s!s! melal(! %enalaman $an %enyel!$!)an* $an belajar sebaa! %enembanan !$en&!&as $an sos!al!sas! melal(! )a%as!&as !n$!3!$( (n&() ba!) bera$a%&as! $an ber(ba'. Selanj(&nya* %ers%e)&! %embelajaran sos!al %rama&!s j(a menye$!a)an ala& (n&() anal!s!s %embelajaran sebaa! %roses$enan %ener&!an %embelajaran yan $!%ra)arsa! ole' )e&eanan $an %e4a'.

PENDAH2L2ANBanya) (lasan &ela'* selama ber&a'(n-&a'(n* &ela' $!b(a& (n&() men4!%&a)anambaran $ar! l!&era&(r &en&an %embelajaran oran!sas! "Bab(j! $an ,rossan*677=: Do$son* //1: Eas&erby-Sm!&'*//: 9en+!4)* 677>: 9!ol $an Lyles*/>8: H(ber* //: Le3!&& $an Mare& />>: B(r(' &amban $an Me5!as*//0: Ras'man* 1#. J(mla' &!nja(anmenyebab)an %ernya&aan ber!)(&@ ?&am%a)nya a$a (lasan la!n &en&an oran!sas!

%embelajaran nas!onal $ar!%a$a a$a s(bs&ans! yan men(las ?"


20/86

belajar ?"Bro+n $an D((!$* //: R!4'&er* //>#: ?Pembelajaran berbas!s %ra)&e)?"'erar$!*6777#: ?Teor! jar!nan a)&or? "9o* 6777#: ?Teor! a)&!3!&as b($aya-sejara'?"Enes&rm*

677#: $an ?belajar sebaa! %roses b($aya? ",oo) an$ Yano+* //1: Yano+* 6777#.Kam! leb!' mem!l!' ?&eor! %embelajaran sos!al? !s&!la' (n&() men(nj())an ba'+a)!&a bera$a $alam rana' sos!al&eor!* $an ba'+a &!&!) &ola) (n&() belajar a$ala' %enalaman '!$(% $an '!$(%)e'!$(%an se'ar!-'ar!. Sem(a &eor! belajar sos!al beran)a& $ar! %ema'aman&en&an %embelajaran sebaa!

%ar&!s!%as! $alam %roses sos!al mene)an)an )e$(a !s( mene&a'(! $an !s(-!s( yan$an menja$!. In! berar&! ba'+a &eor! %embelajaran sos!al mel!%(&! ba!) e%!s&emol-yanoy $an on&olo! %embelajaran. Denan $em!)!an* &eor! belajar sos!al menana%

)e$(a masala' &erseb(&e)s!s&ens! man(s!a* %enembanan* $an sos!al!sas! "on&olo!# $an !s( oran$a&an (n&() mene&a'(! &en&an $!r! mere)a sen$!r! $an a%a ar&!nya menja$!

ba!an $ar! $(n!a "e%!s&emol-oy#. Dalam &eor! %embelajaran sos!al* sos!al!sas! $an %embelajaran* $enan )a&ala!n* &a) &er%!sa')an

%roses: $an mere)a mer(%a)an sa&( sama la!n $alam %ema'aman %embelajaransebaa! %ar&!s!%as!$alam %roses sos!al.Kesel(r('an %er&anyaan %emer!n&a'an (n&() (lasan !n! a$ala'@ Baa!mana

%embelajaran sos!al &eor! 4on-(%e&! (n&() mema'am! %embelajaran oran!sas! Dan a%a menamba' o3er$os!s

ber$!r! oran!sas! belajar yan &!$a) $a%a& $!mas())an $alam %eny!m%anan!n$!3!$(&eor! belajar Banya) l!&era&(r &en&an %embelajaran oran!sas! $an %asanannya*Belajar Oran!sas!* $!$!r!)an %a$a &eor! belajar !n$!3!$(al* $an %embelajaran sos!al&'e-ory $alam l!&era&(r oran!sas! %embelajaran &ela' ber)emban $ar! seb(a' )r!&!)yan "l!'a& m!salnya

El)jaer* 677= $an reerens! yan $!seb(&)an $alam 4a&a&an #. Kr!&!) &erseb(&$!(ra!)an )em($!an*nam(n* s!n)a&nya* !&( a$ala' ba'+a &eor! belajar !n$!3!$( bero)(s %a$a

%embelajaran sebaa! %ro4- j!+a ba&!nesses &er)a!& $enan a)(!s!s! $an %enola'an !normas! $an %ene&a'(an. I&(menara' )e)ebera&an menja$! lo)(s %embelajaran $an* sebaa! a)!ba&nya* %em!sa'an &(b('$an %!)!ran:emos! $an )on!s! ser&a %elajar $an )on&e)s. Hal !n!* %a$a !l!rannya* berar&! ba'+ao)(s

(n&() belajar a$ala' baa!mana %eser&a $!$!) menja$! %ene&a'(an $alam ar&!m(rn! )on!&!* $an


21/86

b()an %a$a baa!mana )on&e)s (n&() belajar "m!salnya s(a&( %er(sa'aan# a$ala')(n4! ba!) (n&() belajar $an (n&()

%enembanan !$en&!&as $an sos!al!sas!. Teor! belajar !n$!3!$(* $enan )a&a la!n*$!)r!&!) )arena menaba!)an $!mens! on&olo!s belajar* $a&an (n&() menja$!* $an

'anya bero)(s %a$a $!mens! e%!s&emolo!s* (n&() menenal.Karena !&(* $a%a& $!)a&a)an ba'+a &eor! %embelajaran sos!al $! %embelajaranoran!sas!!n sas&ra &!$a) se%en('nya e)s%l!s!& &en&an baa!mana )onse%&(al men!)a& $(a$!mens!

belajar "on&olo! $an e%!s&emolo!# bersama-sama. In! a$ala' la&ar bela)an (n&()mem%er)enal)an)onse% Jo'n De+ey %enalaman $an %enyel!$!)an $alam &!nja(an !n! "De+ey*/11 />0*

/1> />0#. Konse% De+ey %enalaman &!$a) menja$! b!n(n $enan )onse%Penalaman $!&em()an $alam %s!)olo! '(man!s&!) $an !n$!3!$( yan beror!en&as!$! mana e%er!en4-!n $!%an$an sebaa! %roses !n&r!ns!) %s!)!s* men&al* $an s+as&a. aasan De+eyPenalaman a$ala' )onse% non-$(al!s mel!%(&! !n$!3!$( $an $(n!a* $an

%enalamanselal( b($aya $!me$!as! "Berns&e!n* /07: De+ey* / />7: M!e&&!nen* 6777#.Dem!)!an j(a* )onse% De+ey %enyel!$!)an &!$a) 'ar(s b!n(n $enan)om(n!)as! %la!n)e&eram%!lan "Sene e& al.* ///#* &e&a%! ber)a!&an $enan %en4!%&aan )esel(r('an!n$!3!$( $an 4ol)ole)&! !n!* b($aya $an sejara' %ene&a'(an. Kam! )embal! )e )onse% De+ey

%enalaman$an %enyel!$!)an sebaa! aasan yan mem!l!)! %o&ens! (n&() menjemba&an!)esenjanan )onse%&(al $alam 4o!n!n sos!al&eor! belajar (n&() belajar oran!sas!.Seb(a' )a&a &en&an me&o$e (n&() memb(a& (lasan !n! $!%erl()an. 2lasan !n!&er$!r! $ar! em%a&lan)a' ber(r(&an@ Per&ama* )!&a m(la! $enan men4ar! !s&!la' ?%embelajaran

oran!sas!?$! $eb o% Science $a&abase $an Sets$ise $a&abase $enan )r!&er!a %en4ar!an$!a&(r )e?To%!)? $an ?&!&le.? Ke$(a* )am! menyem%(rna)an 'as!l $ar! %en4ar!an a+al ole''anya &ermas() ar&!)el $ar! l!ma belas j(rnal %er!n)a& &er&!n! ber$asar)an j(mla' ar&!)el %a$a

%en4ar!an !s&!la' ?%embelajaran oran!sas!. F Ke&!a* $ar! %emba4aan %erm()aan)!&a abs&ra) mem!l!' )olam ar&!)el %o&ens!al yan $!)la!m (n&() ber!s&!ra'a& $! a&as &eor!

%embelajaran sos!al* $an

yan %en&!n $ar! &eor! belajar !n$!3!$(. Keem%a&* )!&a la)()an men$alam %emba4aan


22/86

ar&!)el yan $!%!l!' mem(&(s)an ar&!)el yan rele3an $an yan &!$a).,ara memba4a &e)s &er!ns%!ras! ole' %en$e)a&an enomenolo!s "!or!*/8#. In! berar&! bra4)e&!n %ene&a'(an &eor!&!s %emba4a G %enas!r m(n)!n

mem!l!)!(n&() memba4a &e)s sebaa! &e)s* ya!&( sebaa! enomena )a&a $!sa&()an $alamran)a(n&() member!)an ma)na. Se&ela' !n! %enas!r menera%)an )eran)a &eor! mere)asen$!r! a&a( s&r()&(ral&(re (n&() member!)an &e)s ma)na bar( ses(a! $enan &(j(an %'enomeno- yanmemba4a lo!s. Dalam 'al !n!* &(j(annya a$ala' (n&() mene)s%loras! )on&r!b(s!

%embelajaran sos!al&eor! (n&() b!$an oran!sas! belajar. Teor! belajar sos!al* baa!mana%(n* $!ban(n

ber$asar)an

)r!&!) $ar! &eor! belajar !n$!3!$(al* yan berar&! ba'+a )!&a merasa %erl( (n&()mem%er)enal)an$(a &eor! belajar se%anjan s&r()&(r yan sama.)e%elo%orannya jean La3e %a$a 4o!n!n esens! $ar! %embelajaran sebaa! &elos

%embelajaran*me)an!sme %embelajaran* $an '(b(nan s(bje)-$(n!a &ela' menjaba& sebaa!s(mber %en&!n!ns%!ras! (n&() men4!%&a)an s&r()&(r (n&() (lasan !n! "La3e* //#. A$o%s! )am!La3e !n!

%ener&!an %embelajaran mere)a &ela' menja$! !s! %embelajaran oran!sas!* %roses %embelajaran oran!sas!* $an '(b(nan an&ara !n$!3!$( $an oran!sas!.Denan )a&a la!n* a%a yan $!la)()an %ara %en$()(n !n$!3!$( $an sos!al belajar&eor! ana% sebaa!!s! %embelajaran oran!sas!: baa!mana %embelajaran oran!sas! (n&() $a&an&en&an: $an baa!manaa$ala' '(b(nan an&ara !n$!3!$( $an oran!sas! $!%a'am! $an $!)onse%Mo$el La3e (n&() %ema'aman belajar &!$a) se4ara e)s%l!s!& men4a)(% 4onoran!sas!)e4(al! ba'+a mes)!%(n $a%a& $!ba4a )e $alam '(b(nan s(bje)-$(n!a. Kam!

&ela'* baa!mana%(n* mem!l!'(n&() menamba')an )om%onen oran!sas! $alam ran)a (n&() memas())anaasan oran!sas! yan

bera$a $alam %ers%e)&! %embelajaran oran!sas! yan berbe$a.Al!ran $alam bab !n! a$ala' ba'+a %embelajaran oran!sas! ber$asar)an !n$!3!$(Teor! %embelajaran $!%er)enal)an seera $!!)(&! ole' %enenalan &eor!

%embelajaran sos!al$alam l!&era&(r oran!sas! belajar. Kem($!an men!)(&! ba!an* ?!ns%!ras! $ar!

%rama-&!sm* ?$! mana )onse% De+eyan $!seb(&)an $! a&as %enalaman $an %enyel!$!)an yan $!%er)enal)an sebaa! 4ara (n&() )onse%&(al menjemba&an!

)esenjanan an&ara on&olo!s $an e%!s-


23/86

D!mens! &emolo!4al %embelajaran. !m%l!)as! a)'!rnya* $! ?)es!m%(lan $an$!s)(s!*?(n&() oran!sas! belajar $ar! &eor! belajar sos!al yan $!saran)an.

PEMBELAJARAN ORANISASI BERDASARKANTEORI INDI;ID2 BELAJARL!&era&(r &en&an %embelajaran oran!sas! %er&ama )al! $!4!%&a)an sebaa! &eor!

%r!la)( oran!sas!IOR $alam b!$an !lm( manajemen ",yer& $an Mare&* /01: Mare& $an S!mon*/8>#. In! )on&r!b(s! a+al (n&() b!$an yan m(n4(l $ar! %embelajaran oran!sas!$!&anan!$enan %enola'an !normas! $an %enamb!lan )e%(&(san $alamoran!sas!. T(j(annya a$ala' (n&() oran!sas! ban&(an belajar (n&() bera$a%&as! $enan %er(ba'an l!n)(nan $an

(n&() menye$!a)an %res4r!%-&!3e &e)n!) manajer!al. Se)!&ar &!a %(l(' &a'(n )em($!an* $enan %enerb!&an b()(Sene*m!&ra $ar! %embelajaran oran!sas!* Oran!sas! Belajar* m(n4(l bel(m4ara la!n (n&() memb(a& %embelajaran oran!sas! "Sene* //7#. D!l!'a& $ar!

banya) b()($an %e$oman yan &ela' $!&erb!&)an &en&an baa!mana menemban)anOran!sas! Belajar $anmemb()a jalan ba! %embelajaran oran!sas!* Oran!sas! Belajar $an oran!sas!

%embelajaran &ela' &erb()&! menja$! mo$el yan )(a& (n&() %enembananoran!sas! "Aryr!s $anS4'n* //0: Pe$ler $an As%!n+all* //>: Sene e& al.* ///#.Teor! belajar $! banya) l!&era&(r &en&an %embelajaran oran!sas! $anOran!sas! Belajar &er!ns%!ras! ole' me$an %s!)olo!s !n$!3!$( yan beror!en&as!.Men!n)a&)an !normas! %enola'an $an %enamb!lan )e%(&(san $alam oran!sas!$!%an$an sebaa!ses(a&( yan $!la)()an ole' !n$!3!$(* $an %roses yan $a%a& $!&!n)a&)an $enan!n$!3!$(

belajar. In$!3!$( 'as!l belajar )em($!an b!sa* $enan 4ara !n$!3!$( ber&!n$a) a&as

nama$ar! seb(a' oran!sas!* a)an men)r!s&al $alam r(&!n!&as $an n!la!-n!la! oran!sas!$an menja$!

%embelajaran oran!sas!. I$enya a$ala' ba'+a !n$!3!$( memean mo$el men&al$alam %!)!ran mere)a*yan mer(%a)an re%resen&as! abs&ra) $ar! &!n$a)an mere)a. I&( a$ala' ba'+amo$el men&al* yan $a%a&$!&!n)a&)an aar !n$!3!$(* $an )em($!an oran!sas!* (n&() men!n)a&)an!normas! yan

%enola'an &!on $an menyebab)an )e%(&(san yan leb!' ba!) $alam oran!sas!.

Denan $em!)!an* belajar a$ala'* men(r(& &eor! %embelajaran !n$!3!$(al* !$en&!)$enan %eran)a& &amba'an yan


24/86

men& $ar! mo$el men&al !n$!3!$(* $an &erja$! )e&!)a !n$!3!$( mem%erole'!normas! yan&!on $an %ene&a'(an* yan )em($!an $a%a& memb!mb!n mere)a mas!n-$an*$enan $em!)!an*

oran!sas!-%er!la)(. 9o)(s %a$a %emo$elan men&al esens! %embelajaran $!Teor! belajar !n$!3!$( a$ala' alasan (n&() %enamaan &eor! belajar !n$!3!$( )on!&! &eor! belajar. ? Dem!)!an %(la* mo$el men&al j(a $a%a& $!seb(& ?s&r()&(r )on!&!.F In! a$ala' seb(a'o)(s %a$a %embelajaran* yan $!ara')an a%a yan &erja$! $! $alam %!)!ran oran-oran.Seb(a' &eor! belajar )on!&! member!)an 'a) !s&!me+a (n&() abs&ra)* (m(m*3erbal* $an 4on4e%&(-al!5e$ %ene&a'(an a&as $an $! a&as %embelajaran yan berasal $ar! &(b(' $an&!n$a)an "La3e*

/>>: N!4ol!n! $an Me5nar* //8#. ,on&o'nya a$ala' )e&!)a Sene berb!4ara&en&an !m%or- yan$!)an belajar (n&() mem!)!r)an oran!sas! sebaa! s!s&em* yan belajar ?s!s&em

ber%!)!r?$alam ran)a (n&() menemban)an Learn!n Oran!5a&!ons "Sene* //7#. In!a$ala' %ema'aman &en&an

%embelajaran oran!sas!* yan %er&ama )o!n oran!sas! sebaa! en&!&as abs&ra)*?s!s&em*?$an )em($!an ano&a oran!sas! 'ar(s belajar (n&() ber'(b(nan $enan s!s&em$enan ber%!)!r* $!2n&() ber%er!la)( $enan 4ara yan mema$a!.Pema'aman ber$asar)an s!s&em oran!sas! &er$!r! $ar! sa&( se& yan &ela'$!&en&()anelemen yan mas!n-mas!n mem!l!)! (ns! yan berbe$a $alam )ons&!&(s!ras!onal oran!sas! men'(b(n)an $enan a%a yan )!&a men(nj())an

%en$e)a&an (n4&!onal!s&!4. M!salnya* Lea3!&& "/08# 'a$!a'

l!ma elemen sen&ral $alam s!s&em %ema'aman oran!sas! yan men4a)(% s&r()&(ralsos!al

men$a&an* %eser&a a&a( %ela)(* &(j(an* &e)nolo!* $an l!n)(nan. Dalam %ema'amanoran!sas! sebaa! s!s&em* &!&!) o)(s (n&() %embelajaran oran!sas! a$ala' (n&()mem%erole' e)s%l!s!&$an %ene&a'(an abs&ra) $an men!n&eras!)an %ene&a'(an yan $!%erole' $alam)e!a&an oran!sas! $anr(&!n!&as. Proses mem%erole' %ene&a'(an $!la)()an ole' ano&a-yan oran!sas!yan$!%an$an sebaa! $!ber!)an )e%a$a nama oran!sas!-on oran!sas! $an &(j(annyaa$ala' (n&() o%&!m(m


25/86

M!5e o(&%(& oran!sas!. Denan $em!)!an* %e%a&a' $asar a$ala' menja$! %ene&a'(an &en&an s!s&em %en$o)(men&as!an yan&em $an (n&() ano&a !n$!3!$( $ar! s!s&em (n&() $a%a& mem!)!r)an oran!sas!'anya sebaa!

!&(* s!s&em "D!Bella* Ne3!s* $an o(l$* //0: H(ber* //#. %embelajaran oran!sas! $!%a'am! $alam &eran &eor! belajar !n$!3!$( sebenarnya belajar !n$!3!$( $alam oran!sas!* yan men4!%&a)an masala' men&ranser !n$!3!$( belajar 'as!l !&( oran!sas!. In$!3!$(-oran!sas! s%l!&-(% mem!l!)!menja$! sala' sa&( masala' (&ama $alam l!&era&(r %embelajaran oran!sas! yan

bersan$ar %a$aTeor! belajar !n$!3!$(al "Aryr!s $an S4'on* //0: M(mor$* //#. Sa&( ja+aban

%ro3!$e$ &ela' mel!'a& !n$!3!$( sebaa! ber&!n$a) a&as nama oran!sas! "Aryr!s $anS4'n* //0: Sene* //7#. Pan$anan &en&an '(b(nan an&ara !n$!3!$( $an

oran!sas!men4!%&a)an %em!sa'an )onse%&(al an&ara !n$!3!$( $an oran!sas!. 2n&()men(na)an me&a aP'or* !&( a$ala' '(b(nan yan menyer(%a! an&ara s(% $an man)()* s(% &!$a)memben&() man)()* $an man)() &!$a) men(ba' s(bs&ans! s(%. Denan $em!)!an* !n$!3!$($an-oran!sas!l!sas!* s(% $an man)()* ?$a%a& anal!&!s $!%!sa')an $an $!%elajar! sen$!r! &an%amela)()an )e)erasan &er'a$a% )om%le)s!&as s!&(as! ?"RP M4Dermo&&* //1@ 6>6#.S!n)a&nya* $! oran!sas! belajar sas&ra $!l!'a& $ar! %os !n$!3!$(&eor! belajar* %embelajaran ba! !n$!3!$( (n&() menja$! %ene&a'(an (n&())e%en&!nan

%er(sa'aan. Belajar &erja$! melal(! )erja !n$!3!$( $enan s&r()&(r )on!&! mere)a$an a$ala' m(n)!n (n&() anal!&!s mem!sa')an !n$!3!$( $an %er(sa'aan $alams(a&( oran!sas!$!%a'am! sebaa! s(a&( s!s&em. Masala'nya $!a)(! $alam %embelajaran oran!sas!

ber$asar)ana&as &eor! belajar !n$!3!$( a$ala' $!sos!as! !n$!3!$(-oran!sas!* ya!&(* baa!manamemb(a& 'as!l belajar !n$!3!$(al oran!sas!.

%embelajaran oran!sas! yan ber&(m%( %a$a &eor! %embelajaran !n$!3!$(mem!sa')an e%!s&emol-oy* $a&an (n&() mene&a'(! &en&an $(n!a* $ar! on&olo!* (n&() ber&!n$a) $anmenja$! ba!an $ar!$(n!a. In! a$ala' %er%e4a'an an&ara %embelajaran $an sos!al!sas!* yanmen(nj())an )em(n)!nan (n&() !n$!)a&or-

%embelajaran !n$!3!$(-F$ar! )on&en &er&en&( (n&() &(j(an men(ba's!s&em. Per&anyaan

Nam(n* $! sa&( s!s!* a$ala' m(n)!n (n&() men(ba' s!s&em melal(! %embelajaran!n$!3!$(al

Dan* $! s!s! la!n* a$ala' m(n)!n (n&() memb(a& %em!sa'an an&ara belajar ses(a&(


26/86

$an se$an $!sos!al!sas!)an )e $alam s(a&( %er(sa'aan Pa$a ba!an ber!)(&nya* %embelajaran sos!al &eor! $! %embelajaran oran!sas! $!e)s%loras!. Ta) sa&( %(n $ar! !n! $a&an &an%a masala'*)arena

&eor! belajar sos!al &ela' $!r(m(s)an sebaa! neas! $ar! &eor! belajar !n$!3!$($alamyan oran!sas! l!&era&(r %embelajaran

!*O, P*MB*./// +O+,/. D/./M O3/,+/+,

P*MB*./// +/+!/

M(n4(lnya &eor! belajar sos!al $alam l!&era&(r oran!sas! belajar ja&(' +a)&( bersama-sama $enan !l!rannya )ons&r()&!3!s sos!al $alam !lm( sos!al $an s&($!

%en$!$!)an "Berer $an L(4)mann* /00 //: Bre$o* //: Laro4'elle* Be$nar5* $an arr!son*

//>#. P!)!ran !n$!3!$( sebaa! lo)(s %embelajaran* $enan )a&a la!n*

mem%er&anya)an $alam banya)

b!$an %enel!&!an. Kr!&!) (&ama a$ala' ba'+a j!)a %embelajaran $!a+al! $enan %er(ba'an )on!&! s&r()&(r* baa!mana m(n)!n (n&() belajar $ar! %ra)&e) $an berla&!'* ya!&( $ar!&(b('* emo-&!ons* $an $ar! yan $!amb!l (n&() $!ber!)an $an &a) &er(4a%)an sejara' $an

b($aya ",oo) an$ Yano+*//1# Selanj(&nya* a%a)a' m(n)!n (n&() )o!n !n$!3!$( $an %er(sa'aan sebaa!en&!&as yan &er%!sa'*

baa!mana m(n)!n (n&() mema'am! %ene&a'(an sebaa! &erle&a)* ya!&( ba'+aseoran !n$!3!$( $a%a& %ene&a'(ane$eable $alam sa&( )on&e)s oran!sas!* $an &!$a) $alam sa&( la! seban$!n "La3e*/>>#Ar(men $ar! &eor! %embelajaran sos!al a$ala' ba'+a s!&(as! ber%en$a%a&

%oss!b!l!- &er&en&(

!)a&an (n&() bebera%a &!n$a)an $an %ene&a'(an yan sa' $an la!n %ene&a'(an$an &!n$a)an&!$a). A)ses )e %ar&!s!%as! $an )e)(asaan* $enan $em!)!an* !s(-!s( %en&!n (n&()mem%er'!&(n)an $alam

%embelajaran oran!sas!. Selanj(&nya* !n$!3!$( ba!) ?men'as!l)an? $an ?%ro$()?$ar! s!&(as!onal&!ons m!rror!n a)ses $an )e)(asaan. In! ?&erle&a)? %an$anan belajar berera)menja(' $ar!

%!)!ran !n$!3!$( (n&() b!$an sos!al !n&era)s!* a)&!3!&as* $an %ra)&e): $an !n!mem!l!)!


27/86

memb()a jalan (n&() %an$anan la!n %a$a %embelajaran $an %ene&a'(an ",oo)an$ Bro+n* ///:'erar$!* 6777: N!4ol!n! e& al.* 6771#. Nam(n $em!)!an* %an$anan yan s($a'mena)ar $!

%rama&!sme Amer!)a* $an a+al %s!)olo R(s!a aba$ )e$(a %(l(' ;yo&s)y $an&ra$!s! &eor! a)&!3!&as b($aya-sejara' "Bre$o* //: El)jaer* 6777: Po%)e+!&5*//>#. Kam! a)an )embal! )e !&(* &a%!* %er&ama* &eor! belajar sos!al $alam

%embelajaran oran!sas!l!&era&(r $!%er)enal)an ber)a!&an $enan !s! $an %roses %embelajaran $an relas!an&ara !n$!3!$( $an oran!sas! ser&a %ema'aman &en&an oran!sas!.

Isi dan proses dalam teori pembelajaran sosial

Dalam l!&era&(r %embelajaran oran!sas!* $!l!'a& $ar! %ers%e)&! %embelajaran sos!al&eor!&!s*

belajar $! mana-mana $an ba!an $ar! )e'!$(%an oran!sas! se'ar!-'ar! $an be)erja. Belajar &!$a) b!sa$!'!n$ar!: !&( b()an %!l!'an (n&() a&a( mela+an %embelajaran. Selanj(&nya*

%embelajaran &!$a) &erba&as&erja$! $! $alam %!)!ran !n$!3!$( &e&a%! sebaa! %roses %ar&!s!%as! $an !n&era)s!.Denan )a&a la!n* %embelajaran &erja$! $! an&ara $an melal(! oran la!n $an ar&ea)sebaa!a)&!3!&as relas!onal* b()an %roses !n$!3!$(al %em!)!ran. Pan$anan !n! men(ba'lo)(s

%roses belajar !&( $ar! %!)!ran !n$!3!$( $enan %ola %ar&!s!%as!!n$!3!$( ano&a oran!sas! $! mana %embelajaran berlans(n "'erar$! e& al.*//>:La3e $an


28/86

$!4!%&a)an %ene&a'(an oran!sas!* $an b()an ses(a&( yan &ers!m%an $alam b()(- b()(* o&a)* $an mas!s!s&em ma&!on ",oo) an$ Bro+n* ///: 'erar$! 6770* 677/: 'erar$! e& al.*//>#.

Dalam &eor! %embelajaran sos!al* %ene&a'(an a$ala' %roses a)&! mene&a'(!* %roses $anHas!l %ar&!s!%as! $alam %ra)&e) oran!sas!. Peser&a $!$!) (n&() mema'am! mere)a

%ar&!s!%as! $alam %roses sos!al %enoran!sas!an. Hal !n! &!$a) 'anya !n$!3!$(-!n$!3!$( yan sema&a-ma&amem%er&a'an)an %ene&a'(an: b()an %ene&a'(an $!$!s&r!b(s!)an $alam $an $!an&ara ar&ea) $an-oran!sas!ano&a 5a&!onal "Bro+n $an D((!$* //: Orl!)o+s)! 6776* 677: R!4'&er*//>#.Is! yan $!%elajar! a$ala' )on&e)s &er&en&(* $an %embelajaran !&( sen$!r! a$ala'

%enem(ana%a yan 'ar(s $!la)()an* )a%an $an baa!mana mela)()an a%a yan ses(a!$enan oran!sas! &er&en&(r(&!n!&as* ser&a yan ar&ea) &er&en&( (n&() men(na)an mana $an

baa!mana. Belajar j(a mel!ba&)anmam%( member!)an ambaran yan +ajar mena%a 'al-'al yan $!la)()an $ana%a jen!s %er-ana) sa&( 'ar(s menja$! aar ano&a &eram%!l $ar! oran!sas! &er&en&(. $alamsos!al&eor! belajar* &a'( a$ala' (n&() mam%( ber%ar&!s!%as! $enan )om%e&ens! yan$!b(&(')an$! +eb )om%le)s '(b(nan an&ara oran-oran* ar&ea)* $an )e!a&an. Belajara$ala' (n&() mem%erole' ?)(r!)(l(m &erle&a)*? yan berar&! (n&() men(nj())an %ola belajar

%a&ann!&!es &erse$!a (n&() %en$a&an bar( $! %er&em(an mere)a $enan )om(n!&as&er&en&( $! $alam s%e aoran!sas! 4!!4 "Ra5 $an 9a$lon* 6770#. Belajar a$ala' a%a yan mem(n)!n)an

%ela)( (n&() memo$!!)as! mere)a

'(b(nan $enan oran la!n $enan )on&r!b(s! (n&() )e!a&an bersama. Berera) belajar ja(' $ar!$alam %!)!ran (n&() '(b(nan sos!al j(a berera) belajar )e $aera' )onl!) $an)e)(asaan"Bla4)ler $an M4Donal$* 6777: ,ONT2 $an

'(b(nan $an )on$!s! (n&() le!&!mas!* men$e!n!s!)an )em(n)!nan belajar"'erar$!


29/86

e& al.* //>: Hon $an 9!ona* 677/: Ma4%'erson $an ,lar)* 677/#.Ba'asa a$ala'* men(r(& &eor! %embelajaran sos!al* (ns(r (&ama $ar! se&!a% %roses

belajar ba'asa $!)an$(n menja$! 4ara (&ama ber&!n$a) $alam oran!sas!)on&em%orer

&!ons. Ba'asa a$ala'* baa!mana%(n* &!$a) 'anya me$!a &ransm!s! %ene&a'(an. Ba'asaa$ala' me$!a b($aya $an )arena !&( mer(%a)an elemen %en&!n $alam %roses

belajar* )e&!)a yan &era)'!r !n! $!ana% sebaa! 'as!l !n&era)s! an&ara !n$!3!$(-!n$!3!$( $alam)erja $an oran!sas! b($aya &er&en&(. S&($! &en&an %embelajaran oran!sas! a$ala'(n&() mene)s%loras! )on&e)s s%es!!) )e!a&an $an %ra)&!) sos!al $! mana

%embelajaran $a%a&&erja$!. Hanya $enan mema'am! )ea$aan $an baa!mana %eser&a memban(nS!&(as! $a%a& !n&er%re&as! yan 3al!$ $ar! )e!a&an belajar $!la)()an "'erar$! e&

al.* //>#.S!n)a&nya* &en&an !s! $an %roses &eor! %embelajaran sos!al $! oran!sas!

belajar* &eor! %embelajaran sos!al mene)an)an !normal!&as* !m%ro3!sas!* &!n$a)an)ole)&!*

%er4a)a%an* $an merasa)an memb(a&: $an %embelajaran bers!a& &er$!s&r!b(s! $ansemen&ara.Belajar b()an (n&() mem%erole' %ene&a'(an yan s($a' $!)enal &e&a%! %roses

%!n$a' )e+!laya' yan &!$a) $!)enal (n&() ?+aja' m!s&er!? "'erar$!* ///#. Belajar a$ala'(n&() memb(a& %erjalanan )e&ana' %enem(an $ar!%a$a men!)(&! jalan yan s($a' beras%al. Pa$a ba!an

ber!)(&nya* masala' !n!$ar! '(b(nan an&ara !n$!3!$( $an oran!sas! $!amb!l.

Hubungan antara individu dan organisasi

Men(r(& &eor! %embelajaran sos!al* %eser&a $!$!) a$ala' ma)'l() sos!al yanmemban(n %ema'aman mere)a

ber$!r! $an belajar $ar! %ar&!s!%as! $alam %ra)&e) $alam %ena&(ran sos!al b($aya&er&en&($ar! seb(a' oran!sas!. Peran %eser&a $!$!) a$ala' (n&() &erl!ba& $alam %emb(a&ana)al $an(n&() men4!%&a)an %ene&a'(an $alam $an $! an&ara l!n&asan %ar&!s!%as!mere)a. !n$!3!$($alam &eor! %embelajaran sos!al 'ar(s $!%a'am! sebaa! %eser&a $alam %roses sos!al)e'!$(%an se'ar!-'ar! $ar! seb(a' oran!sas!. Oran!sas! !n! menye$!a)an)esem%a&an (n&() !n&er%re&as!$ar! a%a yan &erja$! $! $alam s(a&( oran!sas!.

Pema'aman &en&an oran!sas! $alam &eor! belajar sos!al $ar! oran!sas!-


30/86

al %embelajaran $a%a& $!%a'am! sebaa! %ra)&e) masyara)a& ",OP#. ,OP $!$!r!)an %a$a!$e ba'+a oran!sas! b($aya* sejara'* $an )ole)&! ba'an $!$asar! ole'!n&era)s! sos!al "La3e $an


31/86

Amer!)a %rama&!sme "l!'a& nan&!#. )e$(a &er!ns%!ras! ole' )ons&r()s!on!sme sos!al$an&eor! sos!al enomenolo!s. Yan &era)'!r !n! $!+a)!l! $alam banya) men!)(&!$!)(&!% $e!s!ens!

$e!n!s! %embelajaran $alam l!&era&(r oran!sas! %embelajaran ber$asar)an &eor! belajar sos!al*ya!&( %embelajaran yan ?mena)(!s!s!* mem%er&a'an)an* a&a( men(ba' ma)na!n&ers(bje)&! melal(! )en$araan ar&!a4&(al e)s%res! $an &ransm!s! $an )ole)&! &!n$a)an $ar! )elom%o) ?",oo) an$ Yano+* //1@ 1>=#. Kelom%o)-a&a( &!n$a)an)ole)&! $ar! )elom%o)-$an b()an !n$!3!$(* $!saran)an $! s!n! sebaa! &!n)a& (&amaanal!s!s.In! a$ala' )ons&r()s!on!s %an$anan sos!al &en&an '(b(nan an&ara !n$!3!$( $an-

oran!sas! yanl!sas!. Dalam l!&era&(r %embelajaran oran!sas!* %an$anan !n! j(a $!seb(&

%en$e)a&an b($aya(n&() %embelajaran oran!sas! "Yano+* 6777#. 9o)(snya a$ala' %a$a ?ma)na&erle&a) "$alam 'al !n!*a%a yan berar&! ba! %ara a)&or yan &erl!ba& $alam )e!a&an %embelajaranoran!sas!# ?"Yano+*6777@ 6=>#. Kon&e)s sebaa! %ro$() sejara' $alam sas&ra oran!sas! belajar $a%a&menya&a)an se%er&! !n!@)on&e)snya 'ar(s "...# $!%a'am! sebaa! %ro$() sejara' $an sos!al yan 4o-$!%ro$()s!

bersama-sama $enan a)&!3!&as men$()(n@ aen* obje)* )e!a&an* $an ma&er!al$an ar&!- s!mbol!) a)&a sem(a mer(%a)an s!s&em 'e&eroen yan ber)emban $ar! +a)&( )e +a)&(."'erar$! e& al* //>@. 68#A%a)a' seseoran meman$an )on&e)s sebaa! )ons&r()s! sos!al $alam s!&(as! a&a(sebaa! sejara'$an %ro$() sos!al* )am! %er4aya* masala' r(m!& yan &er$!r! $ar! banya) s!&(as!se%er&! s!)a% %ol!&!)* &ra$!s! a)a$em!)* rasa* $ll 2n&() ba!an )am!* )am! mem!l!)!

+a)&( yan s(l!&&!$a) mel!'a& s!&(as! sebaa! &er$!r! $ar! oran-oran $an )on&e)s $enan sejara'm!rror!n sos!al$an la&ar bela)an b($aya. Masala' (&ama )am! a$ala' ba'+a %an$anan )on&e)sse%er&! &!$a) la!n$ar! %roses )ons&r()s! $alam !n&era)s! sos!al $an $enan men(na)an ar&ea)memba&as!)e!a&an !n&er3ens! (n&() 4ara ber!n&era)s! $enan ar&ea) "$alam ar&! l(as!s&!la' !n!* yan berar&! ba'+a ba'asa j(a mer(%a)an ar&ea)* ya!&( ala& (n&()&!n$a)an $an an&ar

&!n$a)an#. Denan )e!a&an sebaa! )on&e)s sen$!r!* s(l!& (n&() mel!'a& baa!mana %er(ba'an $a%a& $!ara')an %a$a


32/86

men(ba' )on&e)s sen$!r!* ya!&(* men(ba' )on$!s! (n&() belajar $an %emban(nanmen&. Ta%!* se4ara alam!* )am! j(a berlananan %an$anan )on&e)s sebaa!sejara' $an b($aya

$!%ro$()s! )arena )!&a mem!l!)! a)ar &eor!&!s )am! $! %rama&!smeAmer!)a. )one)&or !n!&!on $!(ra!)an lama.S!n)a&nya* $alam %!)!ran %embelajaran sos!al &eor! !n$!3!$( $an &!n$a)an yan$!ana% sebaa!&er)a!& $enan %ar&!s!%as! mere)a $alam %ra)&e)-%ra)&e) sos!al yan $!ben&() ole'

b($aya $an sejara'. In! berar&!yan mene&a'(!* men(r(& &eor! %embelajaran sos!al* selal( mer(%a)an ba!an!n&eral $ar! l(as

%er(ba'an $ar! ma)'l()* yan $a%a& $!&el(s(r! $enan %ar&!s!%as! %eser&a $!$!)

$alam ,OP a&a( )e!a&an s!s&em!) &ems. Mene&a'(! a$ala'* $enan )a&a la!n* %a$a saa& yan sama ?4ara

ber%ar&!s!%as! $an ber'(b(nan?"Pa4)er $an o!4oe4'ea* 6777@ 61=#. Denan $em!)!an* $alam &eor! %embelajaransos!al !&( &!$a) m(n)!n (n&() &er%!sa' mene&a'(! $ar! menja$! $an menja$!. 2n&() menja$! $an menja$! a&a(m(n4(l sebaa! )no+le$e amam%( oran men(n&(& %ar&!s!%as! $alam %roses sos!al* yan j(a mel!ba&)an

ber)a!&an $enan la!nnyama)'l() $an (n&() "$an $enan# ar&ea) b($aya $an '!s&or!s yan $!'as!l)an $ar!$(n!a sos!al.Ber!)(& !n!* )am! mem%er)enal)an )arya Jo'n De+ey "De+ey* /0 />7* /11/>0* /1> />0# )arena )onse% &en&an %enalaman $an %enyel!$!)an ban&(anmen!)a& %ro4- yanesses e%!s&emolo! $an on&olo! $alam belajar bersama-sama. In! a$ala'* se%er&!yan )!&a ber%en$a%a&* $!

jan&(n &eor! %embelajaran sos!al $alam l!&era&(r oran!sas! belajar &e&a%! &!$a) 4onyanelaboras! )onse%&(al $! s!n!. aasan De+ey %enalaman $an %enyel!$!)an ban&(an

(n&() mel!'a& ba'+aD!mens! on&olo!s belajar* baa!mana !n$!3!$( $a&an (n&() menja$!* $ane%!s&emolo!s yan$!mens!* baa!mana !n$!3!$( $a&an (n&() mene&a'(!* &!$a) $a%a& $!%!sa')an. In!

berar&! so4!al!- ba'+al!sas! $an belajar a$ala' %roses yan &a) &er%!sa')an

,+P,/+, D/, P/3M/!,+M*

In$!3!$( men$a%a&)an %enalaman sebaa! 'as!l $ar! baa!mana mere)a menjalan!

)e'!$(%an mere)a $an baa!mana mere)a $!asos!a)an


33/86

ma)an $enan oran la!n. Hal !n!* %a$a !l!rannya* &eran&(n %a$a s!a%a mere)asebaa! oran-oran $an baa!mana mere)a mas() )e $alam'(b(nan !n!. J!)a !n$!3!$( (n&() belajar $ar! %enalaman mere)a* mere)a 'ar(smen(na)an mere)a )emam%(an (n&() &!$a) 'anya meren(n)an '(b(nan

an&ara &!n$a)an mere)a $an )onse)(ens!nya* &e&a%! j(a (n&() men'(b(n)annya$enan masa lal( mere)a* se)aran* $an %enalaman $! masa $e%an. Pro3o)a&!(ns(r men& $alam %enembanan %enalaman a$ala' )e&!)a a$a rasa &!n$a)an)eb!asaan yan )e4e+a. Perasaan !n! &!$a) b!sa $!%a)sa)an s!a%a %(n $ar! l(ar*&e&a%! 'ar(s $a&an $ar! %enalaman a&a( $ar! $alam %arame&er mem%erl(as

%enalaman. De+ey menya$ar! es&e&!)a %enalaman $an sensas! yan mere)asem%(rna a&a( len)a%: se&!a% $el!'& $an )enyamanan $alam s!&(as! j(amer(%a)an %enalaman* $an mene&a'(! a$ala' sala' sa&( 4ara %enalaman-en4!n "JJ M4Dermo&&* /1 />#. Hanya a$a seb(a' %erbe$aan anal!&!s an&ara!n&ele) yan &a'( $an &(b(' yan ber&!n$a) Pen$e)a&an !n! an&!-$(al!s&!) $alam

)arya De+ey ema sala' sa&( %r!ns!% !n&! $alam %rama&!sme* ya!&(* ba'+a &!$a)a$a $(al!sme se%er&!* m!salnya* %sy4'olo!4al- !s!)* a)&a-n!la!* b($aya-alam* $an&eor!-&!n$a)an. Dar!%a$a mema'am! !n&el- )a%as!&as le4&(al $an &!n$a)an !s!)

sebaa! $(a )e!a&an $an enomena yan berbe$a* De+ey menana% &eor!

sebaa! ala& a&a( !ns&r(men $alam (sa'a man(s!a (n&() mena&as! s!&(as! $an

%er!s&!+a $alam )e'!$(%an $an memban(n ma)na $enan menera%)an )onse%

$enan 4ara e)s%er!men&al.

Bebera%a %enalaman m(n)!n &!$a) $!&an)a% sebaa! %ene&a'(an* )arena

mere)a &!$a) memas())an b!$an )om(n!)as! $enan $!r! $an oran la!n* ya!&(* mere)a &!$a) $a&an $enanl!san ba'asa. Se%anjan )on&!n(m %enalaman* a$a &ranser samar an&ara non

%enalaman )on!&! $an )on!&!* &e&a%! j!)a belajar &erja$! $ar! %enalaman* %enalaman- en4e 'ar(s )el(ar $ar! !s!)* non-$!s)(rs!* $an emos!onal $an )e)on!&! $an l!n)(% )om(n!)a&!. Hanya )e&!)a %enalaman !n$!3!$( ber(ba'menja$! )om(n!)a&!

%enalaman $an menja$! %enalaman belajar yan b!sa mere)a men!normas!)an %ra)&e) masa $e%an@

2n&() ?belajar $ar! %enalaman? a$ala' (n&() memb(a& )one)s! )e bela)an $an )e$e%an an&ara a%a yan )!&ala)()an (n&() 'al-'al $an a%a yan )!&a n!)ma&! a&a( men$er!&a 'al a)!ba&. Dalam)on$!s! se%er&! !&(*mela)()an menja$! 4obaan: %er4obaan $enan $(n!a (n&() men4ar! &a'( a%a !&(se%er&!: menjalan! &erseb(&menja$! !ns&r()s!-%enem(an samb(nan $ar! 'al. D(a )es!m%(lan %en&!n ba!

%en$!$!) )a&!on ollo+. "# Penalaman &er(&ama (r(san a)&!-%as!: &!$a) &er(&ama)on!&!. Ta%!

"6# ukuran nilai $ar! %enalaman &erle&a) %a$a %erse%s! '(b(nan a&a( )on&!n(!&as


34/86

(n&() yan menara'. In! men4a)(% )on!s! $! &!n)a& $! mana !&( a$ala')(m(la&! a&a( sebesar ses(a&(* a&a( mem!l!)! ma)na."De+ey* /0 />7@ =7* %ene)anan De+ey#

D! alam semes&a De+eyan* &!$a) a$a s&r()&(r )on!&! (n!3ersal yan memben&()man(s!a %enalaman real!&as. De+ey menen&an $(al!sme ,ar&es!an $anKan& apriori $an ba+aan (n&() )a&eor! %!)!ran "r(an* +a)&(* )a(sal!&as* $anobje)# sebaa! %ena&aan man(s!a ber%!)!r-!n. 2n&() De+ey %ene&a'(an selal( mena4( lans(n )e%a$a %enalamanman(s!a $an asal %ene&a'(an %enalaman $an &!$a) sebal!)nya '!$(%* sea)an&eorema lo!s m(n)!nmena&(r %em!)!ran "JJ M4Dermo&&* /1 />: P(&nam* //8: Slee%er*/>0#. In! &!$a)* Nam(n* &!$a) berar&! ba'+a %rama&!sme menola) )on!s!@

ber%!)!r a$ala' %roses %enyel!$!)an* mel!'a& )e 'al-'al* menyel!$!)!. Men$a%a&)an

selal( $e&!)-on$ary* $an !ns&r(men&al $enan &!n$a)an %enyel!$!)an. Hal !n! men4ar!*

%en4ar!an* (n&() ses(a&( yan &!$a) %a$a&anan"De+ey* /0 />7@ =>#Hal !n! %en&!n (n&() menen&()an ba'+a !&( a$ala' jen!s %ene&a'(an yan

berbe$a yan De+ey berb!4ara &en&an!&( $alam %ers%e)&! !n$!3!$(. Dalam %ers%e)&! !n$!3!$(* %ene&a'(an a$ala'ses(a&(yan men4oba (n&() me+a)!l! $(n!a semen&ara $alam %ers%e)&! De+eyan !&(a$ala' ja+aban (n&() masala'. Denan $em!)!an* De+ey men4oba (n&() membe$a)an an&ara

%ene&a'(an sebaa! %ene&a'(an %ro%os!s!onal&e%!* yan mer(%a)an ba!an $ar! %roses %enyel!$!)an* $an %ene&a'(an a&a(

%ernya&aan $!jam!n* ya!&(*'as!l $ar! %roses %enyel!$!)an yan all!b!l!s&!4 $! alam "De+ey* /= />>#.Dalam %rama&!sme* !$e-!$e* &eor!* $an )onse%* yan berbaa! ben&() %em!)!ran$an abs&ra)s!* ber(ns! sebaa! !ns&r(men (n&() &!n$a)an. Dalam sala' sa&( )arya-)aryanya 4o-A(&'ore$

$enan Ar&'(r Ben&ley* De+ey men(l!s &en&an (ns! beror!en&as! %ra)&e) ber%!)!r sebaa! ala& $!&era%)an ole' ?la)!-la)! sen$!r! $alam &!n$a)an "s!4# F"De+ey $anBen&ley* /=/ //@ 0#. I&(s!a& &!n$a)an selal( $!ba&as! a&a( sele)&!* )arena man(s!a &!$a) $a%a& ber&!n$a)se4ara (m(m a&a( $alam r(an 'am%a. In&! $ar! &!n$a)an !rreme$!ably$!)on$!s!)an ole' sos!al "De+ey*/1> />0#. Hal ber!)(& ba'+a %em!)!ran $an !$e-!$e a&a( ma)na $!)emban)an

melal(! %enyel!$!)an a$ala' sos!al $an b($aya j(a. Denan $em!)!an* &!n$a)an

&er4erm!n $!b(a& $alam )a!&annya $enan s%es!!)

s!&(as! a&a( masala'.


35/86

Konse% %enyel!$!)an $! %rama&!sme yan $!)emban)an $ar! )r!&!) $!&(j()an %a$a 4on yan)e4(al! ba'+a %ene&a'(an $alam lo!)a ormal $enan reerens!(n&() apriori %ene&a'(an a&as $an $! l(ar

$(n!a man(s!a %enalaman "De+ey* /6/ />=#. %enembanan De+ey lo!)asebaa!Teor! %enyel!$!)an ber$asar)an %enalaman '!$(% se'ar!-'ar!. Perm!n&aan &!$a)$a%a& $!)(ran! (n&() res%on %!)!ran m(rn! abs&ra) se%er&! yan berlab(' $alam s!&(as! sebaa! ba!an$ar! se'ar!-'ar!)e'!$(%an. In! a$ala' ba!an $ar! )e'!$(%an (n&() menanya)an* membal!))an)ea$aan !n&ele)&(al* $a&an )e )es!m%(lan* $anmela)()an e3al(as!. In! a$ala' baa!mana oran belajar $an menja$! man(s!asa$ar.

Perm!n&aan a$ala' seb(a' %roses yan $!m(la! $enan rasa ba'+a a$a ses(a&(yan sala'. Se4ara !n&(!&!*

%enanya &ersan)a a$a masala'. )e4(r!aan &!$a) selal( &!mb(l $ar!seb(a' )e4er$asan !n&ele)&(al. Hal !n! &!$a) sam%a! %enanya m(la! men$e!n!s!)an$an mer(m(s)an masala'Perm!n&aan yan berera) $alam b!$an !n&ele)&(al $enan men(na)an)emam%(an man(s!a (n&() ber%!)!r $an ber%!)!r se4ara l!san. Denan )a&a la!n* %enanya men(na)an %enalaman sebel(mnya$ar! s!&(as! yan sama.Men(r(& De+ey* %enanya men4oba (n&() meme4a')an masala' $enanmenera%)an )erja yan berbe$a'!%o&es!s $an meny!m%(l)an $enan men(j! mo$el sol(s!. A+al %erasaan)e&!$a)%as&!an*)e&!$a)%as&!an yan m(la! %roses %enyel!$!)an 'ar(s men'!lan sebel(m masala'&ela'&er%e4a')an. J!)a %enyel!$!)an a$ala' (n&() men!mb(l)an %enalaman bar(* (n&()

belajar* !&( memb(&(')an %em!)!ran $anrele)s! a&as '(b(nan an&ara $e!n!s! masala' $an %er(m(san $an lar(&an&!on. Hal !n! &!$a) sam%a! m(sya+ara' &ela' $!&era%)an (n&() memban(n

'(b(nan an&ara &!n$a)an$an )onse)(ens! "s# $ar! &!n$a)an yan belajar berlans(n $alam ar&! ba'+a !&(a$ala' %os-

ja+ab (n&() ber&!n$a) leb!' &e%a& $alam s!&(as! yan bar( $an sejen!s.Dalam %ema'aman oran!sas! sebaa! s!s&em $an oran!sas! sebaa! 4om-m(n!&!es %ra)&e)* !n$!3!$( $!b(a& s(b-or$!na& (n&() oran!sas!* ba!) $enan?P!l!'an?* ya!&(* (n&() mema&('! oran!sas! sebaa! en&!&as s!s&em!)* a&a( $enanmelar(&)an-!n$!3!$( yan!n$!3!$(al $alam %ra)&e) masyara)a& "l!'a& j(a ,asey* 6776#. Kam! ber%en$a%a&

ba'+a &eor!

oran!sas! $alam %embelajaran oran!sas! ber$asar)an %rama&!sme mam%(men'!n$ar! sema4am !n!


36/86

s(bor$!nas!. 2n&() )onse% &eor! %embelajaran oran!sas! ber$asar)an %rama&!sme*)!&a memanaa&)an &eor! arena sos!al G $(n!a $ar! Anselm S&ra(ss "S&ra(ss*//1#. S&ra(ss

)onse% oran!sas! $!%a'am! sebaa! arena yan &er$!r! $ar! $(n!a sos!al&ransa)s!onalmem!l!)! $asar on&olo!s sama $enan ,OP $an %en$e)a&an b($aya (n&()oran!sas!.Me&aora $(n!a sos!al* baa!mana%(n* leb!' )(a& beror!en&as! %a$a %roses 4on-)onl!)-* neos!as!* $an )e&eanan $alam $an $! an&ara $(n!a sos!al* $an anal!s!s&en&an baa!manas!&(as! !n! ber&en&anan men'as!l)an )em(n)!nan men(ba' arena $an $(n!asos!al"Bran$!* 677: El)jaer $an Hy(sman* 677>#.

Konse% $(n!a sos!al berasal $ar! s&($! sos!al a+al )ara)&er!s&!) $ar!,'!4ao S4'ool o sos!olo!. Bera)ar )(a& $alam %rama&!sme )las!) De+ey $an!n&era)s!on!sme s!mbol!) Mea$* sala' sa&( (lama yan &er)em()a* Anselm S&ra(ss*$!)emban)an sos!al &eor! arena G $(n!a sebaa! b!n)a! )onse%&(al (n&()mema'am! $ar(ra& yanen4e $an al!ran )e!a&an $alam oran!sas!. $(n!a sos!al $!$e!n!s!)an sebaa!@Kelom%o) $enan )om!&men bersama (n&() )e!a&an &er&en&(* berba! s(mber$aya $ar! berbaa! jen!s (n&() men4a%a!&(j(an mere)a* $an memban(n bersama !$eolo! &en&an baa!mana (n&() %er!&en&an b!sn!s mere)a.",lar)e* //

Berkembang Bidang Belajar Organisasi Dan Manajemen Pengetahuan

Documents

Transcript of Berkembang Bidang Belajar Organisasi Dan Manajemen Pengetahuan