ANALISIS WUWUHAN BASA JAWI WONTEN ING TUTURAN … · afiksasi. Jenis imbuhan pada bahasa Jawa...

i

ANALISIS WUWUHAN BASA JAWI WONTEN ING TUTURAN LOGATPEMALANG DHUSUN PARUNGGALIH KECAMATAN BODEH

KABUPATEN PEMALANG

SKRIPSI

WELLY UTOMONPM 06430688

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG

2010

ii


KABUPATEN PEMALANG

SKRIPSI

Dipunaturaken dhateng Fakultas Pendidikan Bahasa dan SeniIKIP PGRI Semarang kangge njangkepi Saperangan Syarat Nggayuh

Drajat Sarjana Pendidikan

WELLY UTOMONPM 06430688


2010

iii

SKRIPSI


KABUPATEN PEMALANG

ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken dening

Welly Utomo

NPM 06430688

sampun dipunsarujuki dening Pembimbing kangge dipundadar wonten sangajengipun

Dewan Pendadar Skripsi Surya kaping ………………..

Pembimbing I, Pembimbing II,

Nanik Setyawati, S.S., M. Hum. Totok Yasmiran, S.S.

NPP 997101150 NPP 097002243

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

iv

SKRIPSI


KABUPATEN PEMALANG

ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken deningWelly Utomo

NPM 06430688

sampun dipunkukuhaken wonten sangajengipun Dewan Pendadarsurya kaping ………….

lan dipunyatakaken sampun njangkepi syarat

Dewan Pendadar

Ketua, Sekretaris,

Dra. Sri Suciati, M. Hum. Dra. H.R. Utami, M.Hum.NIP 19650316 199003 2 002 NPP 906301071

Penguji INanik Setyawati, S.S., M. Hum. ( ........................................ )NPP 997101150

Penguji IITotok Yasmiran, S.S ( ........................................ )NPP 097002243

Penguji IIISunarya, S.S ( ........................................ )NPP 0630116801


v

SESENATI LAN PISUNGSUNG

SESANTI

1. “Lebih baik menunjukkan kesalahan dalam karya daripada

memamerkan kegagahan tanpa karya”.

(H. G. Tarigan).

2. “Untuk mendapatkan sukses, biasanya orang harus bersikap

sederhana”.

(Montesquieu).

PISUNGSUNG:

Kanthi puja-puji syukur konjuk Allah SWT skripsi

punika panyerat sungsungaken dhateng:

1. Bapak saha Ibu ingkang kula tresnani lan

ingkang paring pangestu.

2. Adhik kula, saha sedaya sedherek sanak

kadang kaluwargi ingkang paring pambiyantu

arupi moril lan materil.

3. Para kadhang Mahasiswa Pendidikan Bahasa

dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang.

4. Pamaos.

vi

ATUR CECALA

Raos puja lan puji syukur konjuk Allah SWT ingkang Maha Agung, ingkang

sampun paring kathah rahmat lan hidayah dhateng kawula saengga skripsi kanthi irah-

irahan Analisis Wuwuhan Basa Jawi Wonten Ing Tuturan Logat Pemalang Dhusun

Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang punika saged karampungaken.

Lapuran skripsi punika kadamel kangge ngayahi tugas Program Studi

Pendidikan Bahasa dan Satra Jawa Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP PGRI

Semarang, pramila panyerat ngaturaken gunging panuwun dhumateng sedaya pihak

ingkang sampun purun mbiyantu saengga skripsi punika saged kasusun, kadosta:

1. Muhdi, S.H., M. Hum., minangka Rektor IKIP PGRI Semarang ikang sampun paring

ijin dhumateng panyerat nglajengaken studi ing IKIP PGRI Semarang.

2. Dra. Sri Suciati, M. Hum., minangka Dekan FPBS IKIP PGRI Semarang ingkang

sampun paring kalodhangan dhumateng panyerat kangge ngudi ilmu.

3. Dra. Hj. HR. Utami, M. Hum minangka Kaprogdi Pendidikan Bahasa dan Satra Jawa

ingkang sampun paring palilah dhateng panyerat kangge nyusun skripsi punika.

4. Nanik Setyawati, S.S., M. Hum., minangka dosen Pembimbing I ingkang sampun

paring bimbingan lan wejangan kanthi sabar lan tanggung jawab.

5. Totok Yasmiran, S.S., minangka dosen Pembimbing II ingkang sampun kersa sabar

lan wicaksana anggenipun paring bimbingan dhumateng panyerat salebetipun nyusun

skripsi punika.

6. Sedaya dosen Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa saha sedaya karyawan

IKIP PGRI Semarang.

vii

7. Bapak lan Ibu ingkang sampun paring pangestu, pamrayogi, ugi dhukungan kangge

kasuksesan kula.

8. Sedaya kanca-kanca Mahasiswa saking Jurusan Bahasa dan Satra Jawa ingkang

tansah mbiyantu anggenipun panyerat nyusun skripsi punika.

Panyerat tansah rumaos awit taksih kirangipun kawruhipun, pramila bilih

wonten pamrayogi ugi panyaruwe saking sinten kemawon panyerat ngaturaken gunging

panuwun punika kangge kasaenan lan kasampurnaning skripsi punika.

Semarang, Agustus 2010

Panyerat

viii

SARI PATHI

WELLY UTOMO. NPM 06430688. Skripsi punika nggadhahi irah-irahan “AnallisisWuwuhan Basa Jawi Wonten Ing Tuturan Logat Pemalang DhusunParunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang. Fakultas PendidikanBahasa dan Seni, Program Studi Pendidikan Bahasa dan Satra Jawa, IKIPPGRI Semarang, 2010. Pembimbing I: Nanik Styawati, S.S., M. Hum.,Pembimbing II: Totok Yasmiran S.S.

Tembung wos: Analisis, wuwuhan, lan logat Pemalang.

Momotan prekawis wonten ing panaliten punika “Kados pundi wujud wuwuhanbasa Jawi wonten ing tuturan logat pemalang Dhusun Parunggalih Kecamatan BodehKabupaten Pemalang”.

Ancasing panaliten inggih punika mangertosi ugi mahami wuwuhan basa Jawituturan logat Pemalang mliginipun ing Dhusun Parunggalih Kecamatan BodehKabupaten Pemalang. Wuwuhan punika salah satunggaling proses morfologi ingkangasring dipunwastani afiksasi. Jinis wuwuhan basa Jawi punika kaperang dados, ater-ater(prefiks), panambang (sufiks), seselan (infiks), lan rerangkep (konfiks).

Metodhe panaliten ingkang dipun-ginakaken wonten ing salebeting panalitenpunika dipun-ginakaken metodhe penelitian kualitatif deskriptif data, inggih punikametodhe ndheskripsikaken data boten ngginakaken angka nalikanipun nganalisis lanngolah data-datanipun.

Ing salebeting basa Jawi ingkang wiyar punika wonten salah satunggaling logatingkang dipun-ginakaken dening bebrayan ing kitha Pemalang inggih punika logatPemalang. Logat Pemalang punika taksih wonten sesambetanipun kaliyan basa Jawidialek Banyumasan. Ing salebeting tetembungan basa Jawi logat Pemalang punikangemu wuwuhan-wuwuhan ingkang langkung sekedhik lan mbentenaken kaliyan logat-logat basa Jawi sanesipun. Sasampunipun dipunanalisis dipunpanggihi bilih wuuwhaningkang limrah dipunginakaken ing salebeting basa Jawi logat Pemalang DhusunParunggalih Kecamatan Bodeh inggih punika wujud wuwuhan ater-ater, seselan, lanrerangkep.

Pamrayogi ingkang badhe kaaturaken dhateng para pamaos ing ngriki inggihpunika mangertosi langkung labet wujud wuwuhan basa mliginipun basa Jawi ing logatPemalang saha saged nglestantunaken lan ngrembakakaken basa lan budaya Jawi.

ix

ABSTRAK

WELLY UTOMO. NPM 06430688. Skripsi ini berjudul judul “Analisis Wuwuhan BasaJawi Wonten Ing Tuturan Logat Pemalang Dhusun Parunggalih KecamatanBodeh Kabupaten Pemalang. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. FakultasPendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. IKIP PGRI Semarang. Pembimbing I:Nanik Setyawati, S.S., M. Hum., Pembimbing II: Totok Yasmiran, S.S.

Kata kunci: Analisis, wuwuhan, dan logat Pemalang.

Permasalahan yang akan diteliti pada penelitian ini adalah “Bagaimana wujuddari imbuhan bahasa Jawa dalam tuturan logat Pemalang Desa Parunggalih KecamatanBodeh Kabupaten Pemalang”.

Mudah-mudahan penelitian ini dapat memberikan manfaat untuk memberikanpengetahuan juga memahami wujud imbuhan bahasa Jawa dalam tuturan logatPemalang khususnya di Desa Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang.Imbuhan adalah salah satu dari proses morfologis yang sering disebut dengan istilahafiksasi. Jenis imbuhan pada bahasa Jawa dibagi menjadi ater-ater (prefiks), panambang(sufiks), seselan (infiks), dan rerangkep (konfiks).

Metode penelitian yang digunakan di dalam penelitian ini adalah menggunakanmetode penelitian kualitatif deskriptif data, yaitu metode mendeskripsikan data dengantidak menggunakan angka ketika menganalisis dan mengolah data-datanya.

Dalam bahasa Jawa yang tersebar luas tersebut ada salah satu logat yang dipakaioleh masyarakat di kota Pemalang yaitu logat Pemalang. Logat tersebut masihbersaudara demngan bahasa Jawa dialek Banyumas. Di dalam kata-kata bahasa Jawalogat Pemalang tersebut terdapat imbuhan-imbuhan yang jumlahnya lebih sedikitdibandingkan dengan logat-logat bahasa Jawa lainnya. Setelah dianalisis umumnyaditemukan adanya wujud imbuhan bahasa Jawa logat Pemalang yaitu ater-ater, seselan,dan panambang.

Manfaat yang akan diberikan kepada para pembaca disini adalah memeberipengetahuan lebih lengkap mengenai wujud imbuhan bahasa khususnya bahasa Jawalogat pemalang dan juga untuk melestarikan dan mengembangkan bahasa dan budayaJawa.

x

DHAPTAR ISI

IRAH-IRAHAN………………………………………………………………................ii

PASARUJUKAN………………………………………………………….……………iii

PANGESAHAN………….……………………………………………………………..iv

SESANTI LAN ATUR PISUNGSUNG…...…………………………………………....v

ATUR CECALA………………………………………………………….…………….vi

SARI PATHI…………………………………………………………………….…….viii

ABSTRAK……………………………………………………………………….……..ix

DHAPTAR ISI………………………………………………………………..……........x

BAB I PURWAKA

A. Landhesan Pamilihing Irah-irahan………………………………… 1

B. Momotaning Prakawis…………………………………………….. 4

C. Ancasing Panaliten……………………………………………….... 4

D. Mupangating Panaliten……………………………………............. 4

E. Panandhesing Tetembungan………………………………………. 5

F. Metodhe Panaliten……………………………………………….... 8

1. Metodhe Deskripsi Data……………………………………….. 9

2. Sumber Data lan Data………………………………………….. 9

3. Teknik Pangempaling Data……………………………………. 9

4. Teknik Analisis data………………………………………….. 12

5. Tahap Penyajian Asil Analisis………………………………... 14

G. Tata Rakiting Panyeratan Skripsi…………………………………. 14

BAB II LANDHESANING TEORI

A. Wuwuhan……………………………………………………….... 16

xi

B. Jinis Lan Wujud Wuwuhan……..………………………………... 20

C. Tuturan…………………………………………………………… 34

D. Logat……………………………………………………………… 36

BAB III ANALISIS WUWUHAN BASA JAWI WONTEN ING TUTURAN

LOGAT PEMALANG DHUSUN PARUNGGALIH KECAMATAN

BODEH KABUPATEN PEMALANG

A. Deskripsi Data…………………………………………………….. 39

B. Analisis Data……………………………………………………… 44

BAB IV PANUTUP

A. Dudutan…………………………………………………………... 88

B. Pamrayogi…………………………………………………………. 88

KAPUSTAKAN

1

BAB I

PURWAKA

A. Landhesan pamilihing Irah-irahan

Basa Jawi punika kalebet salah satunggaling basa ingkang dipun-

ginakaken dening masyarakat Indonesia mliginipun ing dhaerah Jawi Tengah,

Jawi Wetan, lan ing Dhaerah Istimewa Yogyakarta. Basa ingkang setunggal

punika sampun paring sumbangsih anggenipun nyugihaken basa ingkang

wonten ing nuswantara, amargi basa Jawi punika sampun dipun-ginakaken

dening bebrayan wiwit saking jaman kapengker ngantos sapunika basa Jawi

taksih dipun-ginakaken minangka piranti komunikasi lan tukar informasi ing

padintenan. Pramila sinten kemawon tiyangipun ingkang kalebet sutresna basa

budaya Jawi kedah mbudidaya amrih basa budaya lestantun, sageda langkung

ngrembaka ngantos jaman ingkang badhe dumugi.

Basa Jawi ingkang dipunpanggihi ing jaman sapunika sampun benten

kaliyan basa Jawi ing taun-taun ingkang kepengker, basa Jawi sapunika

sampun kathah ngalami ewah-ewahan. Ewahipun basa Jawi punika amargi

mlebetipun basa lan budaya saking manca ingkang nggadhahi prebawa ageng

tumrap basa Jawi. Ewadene kados punapa ewah-ewahanipun basa Jawi punika,

ananging taksih kathah peminatipun ingkang purun lan taksih gineman

ngginakaken basa Jawi tinimbang basa-basa sanesipun.

2

Salajengipun ng salebeting basa punika wonten dialek ugi wonten logat

basa, semanten ugi ing basa Jawi. Basa Jawi ugi nggadhahi dialek utawi logat

ingkang saged mbentenaken ciri khas basa ing dhaerah tertamtu senajan basa

ingkang dipun-ginakaken punika basa Jawi. Ing panaliten punika badhe

ngrembag ngengingi bab logat basa inggih punika basa Jawi ing Pemalang.

Logat basa punika wonten amargi bentenipun papan geografis ingkang wonten

ing tlatah Jawi.

Dene logat basa Jawi ing Pemalang punika kalebet logat Jawi Pesisir,

logat Jawi Pesisir punika kathah dipunpanggihi lan dipun-ginakaken dening

bebrayan ing kitha-kitha dhaerah Pantai Utara. Benten kaliyan logat Yogya-

Solo ingkang dipunanggep minangka “basa Jawi ingkang beradap”, amargi ing

salebeting logat punika dipun-ginakaken basa Jawi kanthi sistem sangang

cakrik ingkang nggadhahi tingkat lan sampun ngrembaka.

Logat Pemalang punika kalebet logat Jawi Pesisir ingkang wonten ing

pesisir ler Jawi Tengah sisih kilen, saengga basa Jawi ingkang dipun-ginakaken

ing Pemalang punika benten kaliyan basa ingkang wonten ing Yogya-Solo.

Basa ing Pemalang punika langkung caket kaliyan basa Jawi dhaerah

Banyumasan, kasunyatan punika leres nalika dipunkaji saking bab fonologi

basanipun amargi nalika ngucap tetembungan tiyang Pemalang radi mirip

kaliyan pangucapanipun basa Jawi Banyumasan, inggih punika ingkang asring

dipunwastani basa “Ngapak”. Tetembungan ing logat Pemalang piyambak

menawi dipunteliti saking morfologi mliginipun ngengingi wuwuhanipun

3

mesthinipun wonten bentenipun kaliyan logat-logat basa Jawi ingkang wonten

ing dhaerah sanesipun.

Kadosta ing basa Jawi piyambak wonten ugi wuwuhanipun, kadosdene

ater-ater, panambang, lan seselan. Ater-ater inggih punika wuwuhan ingkang

manggen ing sangajenging tembung lingga, utawi dipunwastani awalan.

Panambang inggih punika wuwuhan ingkang manggenipun ing akhir utawi

sawingkingipun tembung lingga, dipunwastani akhiran. Seselan inggih punika

wuwuhan ingkang manggen ing satengahing tembung lingga, seselan punika

asring dipunwastani sisipan. Punika ingkang dipunwastani kaliyan utawi afiks

ing basa Jawi.

Salajengipun tembung lingga menawi sampun pikantuk wuwuhan utawi

afiks punika asring dipunwastani tembung andhahan utawi lingga andhahan.

Dene proses wuwuhan utawi afiksasinipun piyambak kaperang dados sekawan

jinis, sekawan jinis afiksasi ing basa Jawi antawisipun inggih punika: 1). ater-

ater (prefiks), 2). panambang (sufiks), 3). seselan (infiks), lan 4). rerangkep

utawi campuran antawis ater-ater lan panambang (konfiks)

Sekawan jinis ing nginggil punika ingkang dipunwastani proses afiksasi

lan temtunipun ing salebeting basa Jawi tuturan logat Pemalang ugi wonten

wuwuhan utawi afiksasi ing tetembunganipun.

Saking sedaya prekawis ingkang sampun kawedharaken ing nginggil

punika sampun dados landhesan kangge panulis, pramila panulis nggadhahi

pikajengan ngawontenaken panaliten kanthi mendhet irah-irahan “Analisis

4

Wuwuhan Basa Jawi Wonten Ing Tuturan Logat Pemalang Dhusun

Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang”.

B. Momotaning Prakawis

Adhedhasar pawadan pamilihing irah-irahan ing inggil punika pramila

sasampunipun dipunlampahi panaliten punika samangke saged

dipunrumusaken kados makaten: kados pundi wuwuhan basa Jawi ingkang

wonten ing salebeting tuturan logat Pemalang, mliginipun logat Pemalang

ingkang wonten ing dhusun Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten

Pemalang?

C. Ancasing Panaliten

Panaliten punika nggadhahi pangajab saged mangertosi wuwuhan basa

Jawi ingkang wonten ing tuturan logat Pemalang dhusun Parunggalih

Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang.

D. Mupangating Panaliten

Saking panaliten kanthi irah-irahan ingkang sampun kawedharaken

punika, pramila mupangat ingkang dipunpundhut saged kaperang dados kalih

inggih punika mupangat teoretis lan mupangat praktis.

5

1. Mupangat Teoretis

Menawi dipuntingali saking mupangat teoretisipun, panaliten punika

saged mewahi kawruh ing babagan ilmu basa, khususipun saking ilmu

morfologi inggih punika ngengingi bab wuwuhan basa utawi ingakang

asring dipunwastani afiksasi mliginipun wuwuhan ing basa Jawi.

2. Mupangat Praktis

Sasanesipun nggadhahi mupangat teoretis, panaliten punika ugi

nggadhahi mupangat praktis. Dene mupangat praktisipun ingkang saged

dipunpundhut inggih punika kangge nglestantunaken, nguri-uri saha

ngrembakakaken warisan basa lan budaya Jawi ingkang ageng punika

dhateng para pamaos lan sutresna basa lan budaya Jawi.

E. Panandhesing Tetembungan

Supados gampil anggenipun mahami skripsi punika pramila

panandhesing tetembungan ingkang prelu dipunjlentrehaken ing antawisipun

kados ingkang kaserat ing ngandhap punika:

1. Analisis

Wonten ing buku Tesaurus Bahasa Indonesia, tembung analisis

punika nggadhahi teges inggih punika penguraian, penjabaran.

Wonten ing salebeting linguistik, analilis inggih punika kajian

ingkang dipunlampahi tumrap sawijining basa kangge dipunteliti struktur

6

basanipun kanthi langkung jangkep. Ingkang badhe kalampahan ing

panaliten punika inggih punika analisis bab wuwuhan basa Jawi ing tuturan

logat Pemalang.

2. Wuwuhan

Wuwuhan punika ing linguistik asring dipunwastani afiksasi, dene

ing basa Jawi punika dipun wastani wuwuhan. Miturut Chaer, (2003:177)

“Afiksasi adalah proses pembubuhan afiks pada sebuah dasar atau bentuk

dasar”. Lajeng ingkang dipunwastani afiks inggih punika morfem terikat

ingkang asring dipunwuwuhaken ing tembung lingga. Ing Kamus Besar

Bahasa Indonesia dipunjlentrehaken bilih “Afiks adalah bentuk terikat jika

ditambahkan pada kata dasar akan mengubah makna gramatikal (prefiks,

sufiks, infiks, dan konfiks)”.

Heru (1987:49), ngandharaken bilih “Afiksasi ialah proses

bergabungnya afiks pada morfem dasar. Proses penggabungan afiks pada

morfem dasar akan menghasilkan kata kompleks yang berwujud kata Jadian

yang sebenarnya”.

Miturut Samsuri (1994:190) “afiks ada 3 macam, yaitu awalan,

sisipan, dan akhiran”. Ing basa Jawi piyambak afiks punika wujudipun ater-

ater (prefiks: wuwuhan ingkang manggen ing sangajenging tembung

lingga), panambang (sufiks: wuwuhan ingkang manggen ing

sawingkingipun tembung lingga), seselan (infiks: wuwuhan ingkang

7

manggen ing satengahing tembung lingga), rerangkep (konfiks: wuwuhan

gabungan antawis ater-ater, lan panambang).

3. Tuturan

Tuturan inggih punika ujaran salah sawijining manungsa satunggal

kaliyan manungsa sanesipun minangka komunikasi, tukar informasi, pesen

ingkang arupi gagasan, ancasipun, pamikiranipun, pangraos, utawi

emosinipun kanthi cara langsung awujud pacelathon utawi gineman.

Tuturan punika saged kadadosan ing papan utawi panggenan ing pundi

kemawon, kados dene ing salebeting kaluwarga, masyarakat, sekolahan, lan

sapanunggalanipun.

4. Logat

Ing Kamus Lengkap Bahasa Indonesia dipunjlentrehaken bilih “logat

adalah ciri khas kata atau pembicaraan masyarakat tertentu, dialek”.

Saking panulusuran ing internet dipunpanggihi bilih pangertosan

“logat adalah alunan nada yang dimiliki oleh masing-masing orang sesuai

asal daerah mereka sendiri-sendiri” (id.wikipedia.org/wiki/logat). Logat

punika asring dipunwastani dialek, lan dialek punika wonten amargi

bentenipun papan geografis, sosial, ekonomi, lan pindhahipun pendhudhuk

ing dhaerah-dhaerah tertamtu, saengga kahanan-kahanan ingkang makaten

ndadosaken pangucapan nada ing tetembunganipun benten ugi.

Miturut Ayatrohaedi (1979:2) ingkang methik saking bukunipun

(Meillet, 1967:69) “Ada dua ciri yang dimiliki dialek, yaitu (1) dialek

8

adalah separangkat bentuk ujaran setempat yang berbeda-beda, yang

memiliki ciri-ciri umum dan masing-masing lebh mirip sesamanya

dibamdingkan dengan bentuk ujaran lain dari bahasa yang sama, dan (2)

dialek tidak harus mengambil semua bentuk ujaran dari sebuah bahasa.”

5. Dhusun Parunggalih

Ingkang dados objek panaliten punika inggih punika tuturan logat

Pemalang ing Dhusun Parunggalih. Dhusun Parungglih punika salah

satunggaling dhusun ingkang wonten ing Kecamatan Bodeh Kabupaten

Pemalang. Dhusun Parunggalih punika manggen ing sisih kidul Kecamatan

Bodeh, ingkang kaapit kaliyan wana jati ing sakiwatengenipun. Jarak

tempuh saking margi pantura kiranglangkung antawis satunggal ngantos

setunggal setengah jam supados saged tumuju ing Dhusun punika amargi

kahanan geografisipun saha fasilitas marginipun kirang mranani. Dhusun

ingkang setunggal punika kalebet Dhusun ingkang terpencil, tebih saking

kitha lan ugi tebih saking Dhusun-dhusun ingkang sanesipun.

F. Metodhe Panaliten

Panaliten punika badhe manggihi lan njlentrehaken bab morfologi

basa Jawi khususipun ing bab wuwuhan basa utawi afiks. Metode panaliten

ingkang dipun-ginakaken wonten ing salebeting panaliten punika ngginakaken

metode panaliten kualitatif ingkang boten ngginakaken angka-angka nalika

ngolah datanipun.

9

1. Metode Deskripsi Data

Kanthi metodhe punika samangke badhe dipunkempalaken lan

dipunserat sedaya data-data empiris ingkang arupi kasunyatan-kasunyatan

pangginaan imbuhan basa Jawi ing papan panaliten punika ingkang

samangke badhe dipun-analisis. Data ingkang dipunkempalaken inggih

punika arupi tetembungan utawi ukara-ukara.

2. Sumber Data lan Data

Miturut Moleong, (2007:157) ingkang methik saking bukunipun

(Lofland dan Lofland, 1984:47), nerangaken bilih Sumber data utama

dalam penelitian kualitatif ialah kata-kata, dan tindakan, selebihnya adalah

data tambahan seperti dokumen dan lain-lain. Minangka dados sumber data

ing panaliten punika dipunpundhut saking para bebrayan ingkang

ngginakaken basa Jawi tuturan logat Pemalang, panaliti mundhut

satunggaling Dhusun inggih punika Dhusun Parunggalih ingkang wonten

ing Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang.

Salajengipun minangka dados datanipun inggih punika saking

cathetan lapangan, rekaman tape, ngengingi tuturan tetembungan ingkang

dipun-ginakaken kangge gineman ing padintenan masyaraket dhusun

punika. Sedaya data-data kala wau dipunpundhut nalika panaliten punika

nglampahi panaliten ing panggenan inggih punika Dhusun Parunggalih.

3. Teknik Pangempaling Data

Sedaya bebrayan ingkang wonten ing Dhusun Parunggalih punika

sajatosipun saged dipundadosaken minangka objek ing panliten punika,

10

ananging badhe dipunpundhut saking pinten-pinten populasinipun. Populasi

adalah wilayah generalisasi yang terdiri atas; obyek/subyek yang

mempunyai kuantitas dan karakteristik tertentu yang ditetapkan oleh

peneliti untuk dipelajari dan kemudian ditarik kesimpulannya (Sugiyono,

2006:55).

Salajengipun saking populasi punika dipunpundhut sampel ingkang

dados objek baku ing panaliten punika. Miturut Sugiyono (2006:56)“Sampel

adalah sebagian dari jimlah dan karakteristik yang dimiliki populasi

tersebut”. Sampel punika dipunpundhut saking sedaya wilayah lan

dipunpilah miturut cacah RT lan RW, supados saged kapundhut sampel

ingkang rata. Teknik sampling ingkang dipun-ginakaken inggih punika

teknik nonprobability sampling, teknik punika boten maringi

peluang/kasempatan dhateng para unsur utawi anggota populasi kangge

dipunpilih minangka sampel (Sugiyono, 2006:60).

Tenik nonprobability sampling punika kaperang dados enem jinis,

kadosta sampling sistematis, sampling kuota, sampling aksidental, sampling

purposive, sampling jenuh, lan snowball sampling. Saking enem jinis teknik

sampling nonprobability ing nginggil punika namung satunggal teknik

kemawon ingkang badhe dipun-ginakaken minangka dados teknik

pangempaling data inggih punika teknik sampling aksidental. Teknik

aksidental punika dipun-ginakaken amargi teknik panentuning sampel

punika andhedhasar kebetulan, inggih punika sinten kemawon ingkang

11

kapethuk dening panaliti saged dipun-ginakaken minangka sampel panaliten

menawi dipuntingali cocok minangka sumber data (Sugiyono, 2006:60).

Salajengipun nalika panaliti ngempalaken data, teknik pangempaling

data ing salebeting teknik aksidental sampling ingkang dipun-ginakaken

panaliti inggih punika kadosta mirengaken/nyemak, ngrekam, lan

panyeratan. Teknik mirengaken/nyemak lan ngrekam punika dipunlampahi

amargi datanipun boten arupi tulisan ananging data ingkang wonten inggih

punika arupi tuturan utawi pacelathon ing padintenan masyarakat dhusun

Parunggalih punika.

Nalika mirengaken/nyemak utawi ngrekam tuturanipun masyarakat

ing panggenan kedah dipunsiapaken ugi sedaya piranti ingkang

dipunprelokaken kadosta buku cathetan lan alat tulis, alat rekam ingkang

samangke badhe dipun-ginakaken kangge ngoreksi lan nganalisis data saha

informasi ingkang sampun dipunpundhut saking panaliten punika kanthi

cara dipunserat ing lembar data.

Dene data ing panaliten punika dipunpundhut kanthi ngginakaken

pinten-pinten teknik , antawisipun inggih punika:

a) Teknik Simak bebas Libat Cakap

Teknik punika kaginakaken dening panaliten, amargi nalika

ngempalaken data panaliti punika boten terlibat ing pacelathon,

inversial, utawi imbal balik bicara (Sudaryanto, 1993:134). Dados ing

salebeting teknik punika panaliti namung nyemak pacelathon-

pacelathon saking para panutur minangka objek.

12

b) Teknik Rekam

Salajengipun inggih punika teknik rekam, kaginakaken dening

panaliten minangka lanjutan saking teknik nyemak. Data ingkang

samangke dipunrekam inggih punika data ingkang awujud tuturan

saking pacelathon para panutur ingkang ngandhut wuwuhan basa.

Piranti ingkang dipun-ginakaken kangge ngempalaken data ing

salebeting teknik rekam punika arupi tape recorder lan pita kasetipun.

c) Teknik Catat

Ingkang pungkasan inggih punika teknik catat, kaginakaken

dening panaliten minangka salah satunggaling cara kangge transkripsi

data. Sasampunipun ngrekam, saged ugi dipunlampahi pencatatan data

ing kartu data ingkang samangke dipunlajengaken kaliyan milah-milah

data (Sudaryanto, 1993:135).

4. Analisis Data

Sasampunikun panaliten punika pikantuk data salajengipun sedaya

data-data punika badhe dipunanalisis. Moleong (2007:280) ngudharaken

bilih analisis data adalah proses mengorganisasikan dan mengurutkan data

kee dalam pola, kategori, dan satuan uraian dasar sehingga dapat

ditemukan tema dan dapat dirumuskan hipotesis kerja seperti yang

disarankan oleh data. Dene teknik punika dipunlampahi kangge manggihi,

njlentrehaken, mangertosi lan mahami wujud wuwuhan basa Jawi saking

data ingkang sampun dipunpundhut nalika nglampahi panaliten. Pramila

13

sedaya data ingkang sampun dipun pundhut arupi tetembungan punika

salajengipun dipun-analisis, kadosta milah-milah data lan ngklarifikasi data

miturut kabetahanipun.

Dene langkah-langkah ingkang badhe dipuntindakaken ing

salebeting nganalisis data ing antawisipun:

a) Ingkang kaping satunggal inggih punika ngklarifikasi sedaya data-data

ingkang wonten ing kartu data. Ingkang dipunklarifikasi tamtunipun

tetembungan ingkang nggadhahi wuwuhan basa.

No. Ukara Tembung angsal

wuwuhan

Jinis

wuwuhan

-

-

-

-

-

-

b) Data ingkang kalebet angsal wuwuhan basa punika salajengipun

dipunanalisis saking wujud, jinis lan tatarakiting wuwuhanipun.

14

5. Tahap Penyajian Asil Panaliten

Tahap salajengipun inggih punika nyajikaken data ingkang sampun

dipunanalisis. Penyajian punika arupi paparan ngenani wujud wuwuhan

basa lan fungsi wuwuhan ingkang dipunginakaken wonten ing salebeting

tuturan basa Jawi logat Pemalang ing Dhusun Parunggalih, Kecamatan

Bodeh Kabupaten Pemalang. Paparan punika salajengipun dipunsajekaken

kanthi deskripsikaken data ingkang awujud tetembungan utawi ukara-ukara

ingkang pikantuk wuwuhan basa.

G. Tata Rakiting Panyeratan Skripsi

Supados langkung gampil anggenipun maos skripsi punika, pramila

badhe kaandharaken tata rakiting panyeratan kados makaten:

Minangka dados purwakaning seratan kajlentrehaken ing bab I. bab

punika isipun kadosta: landhesan pamilihing irah-irahan, salajengipun

dipunjlentrehaken momotaning prekawis, ancasing panaliten,

dipunjlentrehaken ugi mupangating panaliten, panandhesing tetembungan,

landhesaning teori, metodhe panaliten, lan tata rakiting panyeratan skripsi.

Kangge medharaken momotaning prakawis, panyerat punika

ngginakaken saperaning teori. Lajeng andharanipun kawiwitan saking

landhesaning teori, medharaken imbuhan lan logat miturut para ahlinipun,

sedaya badhe kaemot ing bab II punika.

15

Dene ing bab III punika badhe ngandharaken wujud panaliten

antawisipun deskripsi data, kasil saking analisis data, wujud saking imbuhan

basa Jawi.

Skripsi punika badhe katutup ing bab IV inggih punika kanthi dudutan

lan pamrayogi, dipun jangkepi ugi kapustakan.

16

BAB II

LANDHESANING TEORI

Wiwit taun-taun ingkang sampun kepungkur panaliten ngengingi bab basa

sampun kathah dipunlampahi dening para panaliten ingkang minat lan mumpuni

ing bab ilmu basa punika. Panaliten ing bab basa punika ugi kathah dipunlampahi

dening para mahasisiwa saking jurusan Sarjana basa minangka kangge mungkasi

tugas perkuliahan inggih damel skripsi.

Basa punika minangka piranti sesambetan lan ugi interaksi, sesambetang

ing ngriki inggih punika maringaken pesen saking panutur dhateng mitra tutur.

Nalika komunikasi kaliyan bebrayan sanesipun wonten pinten-pinten kaprigelan

basa ingkang kedah dipunkuwaosi dening sinten kemawon. Kaprigelan basa

punika kaperang dados sekawan, inggih punika kaprigelan nyemak, kaprigelan

micara, kaprigelan maos, lan ingkang pungkasan inggih punika kaprigelan nyerat.

Menawi sekawan kaprigelan punika saged dipunkuwaosi, pramila setunggal

tiyang punika samangke badhe gampil anggenipun komunikasi utawi tukar

informasi kaliyan bebrayan sanesipun wonten ing papan pundi kemawon.

Salajengipun basa ingkang dipun-ginakaken minangka piranti komunikasi

ing padintenan punika nggadhahi daya tarik piyambak kangge dipunteliti saking

struktur basanipun. Struktur basa ingkang dipunmaksud inggih saged dipunteliti

saking struktur fonologi, morfologi, sintaksis, semantik, pragmatik, lan

sosiolinguistik. Dene panaliten punika badhe neliti bab basa inggih punika saking

struktur morfologi. Salajengipun basa ingkang dados objek lan sumber panaliten

17

punika inggih punika basa Jawi tuturan logat Pemalang, ingkang badhe dipunteliti

saking proses morfologisipun inggih punika ngengingi bab wuwuhan utawi

ingkang asring dipunwastani afiksasi.

Morfologi inggih punika bagian gramatikal ingkang ngrembag tata

rakiting saking wujud tembung, sarta pengaruh ewahipun wujud tumrap fungsi

lan arti (Kawi, 1980:23). Dene morfologi punika kalebet ing salah satunggaling

struktur ilmu basa inggih punika ingkang nyinau babagan tatarakiting

tetembungan. Dipunjlentrehaken dening Heru, (1987:11 ) “Morfologi ialah suatu

disiplin ilmu atau cabang ilmu bahasa yang khusus mempelajari tentang morfem,

dan susunan maupun bentuk kata”. Wonten ing salebeting bab morfologi basa

punika wonten pinten-pinten proses ingkang dipunwastani kaliyan proses

morfologis. Prelu dipunmangertosi bilih proses morfologis inggih punika salah

satunggaling proses ewahipun wujud tembung lingga utawi morfem dasar dados

wujud tembung andhahan (Heru, 1987:11). Salajengipun proses morfologis

limrahipun kaperang dados tiga, ing antawisipun inggih punika afiksasi,

reduplikasi, lan kompoisisi. Sasanesipun afiksasi, reduplikasi lan komposisi

wonten malih satunggal proses morfologis inggih punika proses morfofonemik,

inggih punika ewahipun unining swara (fonem) amargi gathukipun tembung

lingga kaliyan wuwuhan. Ing panaliten punika namung badhe ngrembag

salahsetunggal saking tigang proses morfologis wau inggih punika bab afiksasi.

Tembung afiksasi ing basa Jawi nggadhahi nami piyambak inggih punika ingkang

asring dipunwastani wuwuhan.

18

Afiksasi punika asalipun saking tembung afiks, ing Kamus Besar Bahasa

Indonesia dipunjlentrehaken bilih “Afiks adalah bentuk terikat jika ditambahkan

pada kata dasar akan mengubah makna gramatikal (prefiks, sufiks, infiks,

konfiks)”. Salajengipun Chaer (2003:177) nerangaken bilih “Afiksasi adalah

proses pembubuhan afiks pada sebuah dasar atau bentuk dasar”.

Afiksasi punika kalebet ing proses morfologis ingkang kadadosan saking

tembung lingga ingkang gathuk kaliyan wuwuhan, dene wuwuhan punika saged

arupi ater-ater, panambang, seselan lan saged ugi rerangkep antawis ater-ater

kaliyan panambang.

A. Wuwuhan

Wuwuhan punika kalebet salah satunggaling saking pinten-pinten

proses morfologis ingkang wonten ing salabeting ilmu basa ingkang asring

dipunwastani afiksasi. Teori-teori ingkang ngrembag bab wuwuhan punika

saged dipunpanggihi wonten ing bab linguistik, inggih punika saking struktur

morfologi. Heru (1987:11) ngandharaken bilih “Morfologi ialah suatu

disiplin ilmu atau cabang ilmu bahasa yang khusus mempelajari tentang

morfem, dan susunan maupun bentuk kata”.

Salajengipun wonten ing salebeting struktur morfologi punika wonten

proses morfologis. Saderengipun kedah dipunmangertosi rumiyin punapa

ingkang dipunwastani kaliyan proses morfologis. Heru, (1987:11)

ngandharaken bilih proses morfologis inggih punika salah satunggaling

19

proses ewahipun wujud tembung lingga utawi morfem dasar dados wujud

kata jadian utawi tembung andhahan. Ngengingi bab punika wonten pinten-

pinten proses morfologis ingkang dipunkaji, kados dene afiksasi, reduplikasi,

lan komposisi.

Afiksasi inggih punika proses maringi wuwuhan awalan, akhiran, lan

sisipan. Miturut Baribin (2005:80) ingkang methik saking bukunipun Ramlan

(1983:55) kajlentrehaken bilih “reduplikasi adalah proses pengulangan

satuan gramatik, baik seluruhnya maupun sebagian, baik variasi fonem

maupun tidak”.. Salajengipun komposisi inggih punika proses nggathukaken

morfem dasar kaliyan morfem sanesipun. Sasanesipun tigang proses punika

taksih wonten malih proses morfologis inggih punika morfofonemik.

Morfofonemik inggih punika proses ingkang ngremgan babagan ewahipun

unining swara. Ing panaliten punika namung badhe ngrembag salah

satunggaling saking proses morfologis inggih punika ing babagan afiksasi.

Afiksasi punika kadadosan saking tembung lingga “afiks”,

dipunjlentrehaken ing Kamus Besar Bahasa Indonesia bilih “Afiks adalah

bentuk terikat jika ditambahkan pada kata dasar akan mengubah makna

gramatikal (prefiks, sufiks, infiks, dan konfiks)”. Kathah teori-teori ingkang

ngudharaken proses morfologis mliginipun ing bab afiksasi utawi wuwuhan

punika, kadosta Chaer (2003:177) nerangaken bilih “afiksasi adalah proses

pembubuhan afiks pada sebuah dasar atau bentuk dasar. Salajengipun teori

ngengingi bab afiksasi ugi dipunjlentrehaken dening Heru, (1987:49) bilih

Afiksasi ialah proses bergabungnya afiks pada morfem dasar. Proses

20

penggabungan afiks pada morfem dasar akan menghasilkan kata kompleks

yang berwujud kata Jadian yang sebenarnya. Dados saged dipunpendhet

kasimpulan bilih sejatosipun afiksasi utawi wuwuhan punika ilmu ingkang

nyinaoni bab tatarakiting tembung lingga ingkang gathuk kaliyan wujud

wuwuhan antawisipun ater-ater, seselan, panambang, lan rerangkep utawi

campuran antawis ater-ater lan panambang.

Miturut Chaer (2003:151), “morfem bebas adalah morfem yang tanpa

kehadiran morfem lain dapat muncul dalam pertuturan”. Tuladhanipun

kadosta: adus, bali, omah, sapu, tuku, lan sapanunggalanipun. Dados tanpa

mbetahaken morfem ingkang sanesipun, morfem bebas punika sampun saged

dipun-ginakaken lan nggadhahi makna utawi arti. Salajengipun menawi

morfem terikat inggih punika wangsulanipun saking morfem bebas, kados

ingkang sampun kajlentrehaken dening Chaer (2003:152), bilih “morfem

terikat adalah morfem yang tanpa digabung dulu dengan morfem lain tidak

dapat muncul dalam pertuturan”. Dene menawi morfem terikat punika

mbetahaken morfem sanesipun supados saged dipun-ginakaken lang

nggadhahi makna piyambak.

B. Jinis lan Wujud Wuwuhan

Sampun dipunjlentrehaken saderengipun ngengingi bab wuwuhan

utawi afiksasi, salajengipun ingkang badhe dipunjlentrehaken inggih punika

jinis-jinising wuwuhan mliginipun wuwuhan ing basa Jawi. limrahipun

21

afiksasi utawi wuwuhan punika kaperang dados sekawan, inggih punika

prefiks, sufiks, infiks, lan konfiks. Dene miturut Samsuri (1994:190) “afiks

punika kaperang dados tigang jinis, inggih punika awalan, sisipan, dan

akhiran”. Kados ing basa Jawi ugi nggadhahi afiks antawisipun inggih

punika ater-ater, seselan, panambang.

Saderengipun mlampah ing bab jinis lan wujud wuwuhan, ing ngriki

badhe dipunjlentrehaken babagan tembung. Tembung inggih punika

kumpulane wanda utawi suku kata ingkang nggadhahi teges. Menawi

tembung ingkang namung nggadhahi satunggal wanda punika dipunwastani

kaliyan tembung wod. Menawi tembung lingga (kata dasar) inggih punika

tetembungan ingkang dereng owah saking tembung asalipun, dereng

dipunwuwuhui wuwuhan punapa kemawon. Salajengipun tembung lingga

punika menawi sampun pikantuk wuwuhan utawi afiks punika asring

dipunwastani tembung andhahan utawi lingga andhahan. Tembung andhahan

(kata jadian) punika tembung ingkang sampun owah saking tembung

asalipun kanti dipunwuwuhi ater-ater, seselan, lan panambang. Tembung

andhahan punika tembung lingga ingkang sampun dipunrimbag, inggih

punika dipunsukani ater-ater, seselan, panambang (Harjawiyana, 2001:27).

Proses maringi wuwuhan utawi afiksasi piyambak kaperang dados sekawan

jinis, sekawan jinis afiksasi ing basa Jawi antawisipun inggih punika: 1). ater-

ater (prefiks), 2). panambang (sufiks), 3). seselan (infiks), lan 4). rerangkep

utawi campuran antawis ater-ater lan panambang (konfiks).

22

Awalan inggih punika wujud saking wuwuhan ingkang manggenipun

ing sangajenging tembung lingga, wonten ing linguistik punika dipunwastani

prefiks lan basa Jawi awalan punika dipunwastani ater-ater. Dene sisipan

inggih punika wujud saking wuwuhan ingkang manggen ing satengah-

tengahing tembung lingga, ing linguistik punika dipunwastani infiks lan ing

basa Jawi piyambak dipunwastani seselan. Salajengipun akhiran punika

wujud saking wuwuhan ingkang manggen ing sawinggkingipun utawi ing

punakasaning tembung, wonten ing linguistik punika dipunwastani sufiks lan

ing basa Jawi dipunwastani panambang. Sasanesipun ater-ater, seselan, lan

panambang punika wonten setunggal malih wuwuhan ingkang dereng

kasebataken inggih punika rerangkep. Dene rerangkep inggih punika wujud

wuwuhan gabungan utawi campuran antawis wuwuhan ater-ater kaliyan

wuwuhan panambang. Rerangkep wonten ing ilmu linguistik asring

dipunwastani konfiks. Salajengipun ing ngandhap punika samangke badhe

dipunandharaken wujud wuwuhan-wuwuhan ingkang wonten lan dipun-

ginakaken ing basa Jawi.

Salajengipun ngengingi bab wuwuhan, dipunpanggihi bilih wujud

wuwuhan basa Jawi kapilah wonten ing ater-ater, panambang, seselan, lan

rerangkep. Jinis, wujud lan cacahipun wuwuhan basa Jawi baku punika saged

dipunpirsani tabel ing ngandhap punika.

23

Tabel jinis lan wujud wuwuhan basa Jawi baku.

Ater-ater Panambang Seselan Rerangkep

Tripurusa Hanuswara Sanesipun

Dak-/tak-

Kok-

di-

N-

Ny-

aN-

m-

ng-

Ka-

Ke-

Sa-

Pa-

Pi-

Pra-

Tar-

Kuma-

Kapi-

a-

ma-

pan-

pam-

pang-

-i

-ake

-en

-e

-a

-ana

-na

-an

-ane

-um-

-in-

-el-

-er-

Ka-/-an

-in-/-an

Ke-/-an

Ke-/-en

paN-/-an

pa-/-an

pi-/-an

pra-/-an

tak-/-ane

tak-/-ke

tak-/-e

kami-/-en

sa-/-e

Tabel ing nginggil punika inggih ptnuika jinis lan wujud wuwuhan basa

Jawi baku, mliginipun kangge wuwuhan ater-ater punika kaperang dados

tigang jinis inggih punika ater-ater tripurusa, hanuswara, lan ater-ater

sanesipun.

24

1. Ater-ater

Sampun dipunandharaken bilih ater-ater punika ing ilmu linguistik

dipunwastani prefiks, inggih punika wujud wuwuhan ingkang manggen ing

sangajengipun tembung lingga. Ater-ater punika nggadhahi pinten-pinten

jinis, kados ing basa Jawi piyambak wujud saking ater-ater kaperang dados

tiga inggih punika ater-ater tripurusa, ater-ater hanuswara, lan ater-ater

sanesipun.

a. Ater-ater Tripurusa

Ater-ater tripurusa inggih punika wujudipun kaperang dados tiga,

inggih punika:

1). dak-/tak- punika orang pertama, tuladha: dak- + pangan =

dakpangan.

2). kok- punika orang kedua, tuladha: kok- + jupuk = kokjupuk.

3). di- punika orang ketiga, tuladha: di- + goreng = digoreng.

b. Ater-ater Hanuswara

Ater-ater hanuswara punika swara irung wujudipun kaperang

dados sekawan, inggih punika:

1). m- (m + bathik = mbathik)

2). n- (n + tugel = nugel)

3). ng- (ng + kethok = ngethok)

4). ny- (ny + cuwil = nyuwil)

25

Tembung lingga ingkang pikantuk ater-ater pan (ny), pam, lan

pang punika dipunanggep tembung aran, tuladha: pan- + colot =

pancolot, pam- + baling =pambalang, pang- + gedhe = panggedhe.

c. Ater-ater sanesipun

Ater-ater sanesipun wujudipun kados ingkang kaserat ing

ngandhap punika:

1) Ka- lan ke-, tembung kang oleh ater-ater “ka-“ lan “ke-“ inggih

punika:

a) Ater-ater ka-, rimbagipun name tanggap ka lan dipun-ginakaken

namung ing seratan kemawon boten dipunucapaken. Tuladha:

ka- + jupuk = kajupuk, ka- + dudut = kadudut, lsp.

b) Ater-ater ke-, tegesipun mratelakaken kahanan lan nggadhahi

teges boten dipunjarag. Tuladha: ke- + abur = kabur, ke- + iris

= kiris, ke- + etang = ketang, ke- + liru = kliru, ke- + rungu =

krungu, lsp.

2) Sa- , tegesipun ater-ater “sa-“ kadosta:

a). Siji: sa- + tus = satus, sa- + rupiyah = sarupiyah, sa- + liter =

saliter, sa- + meter = sameter.

b). Sabarang: sa- + karep + -e = sakarepe, sa- + prentah + -e =

saprentahe, sa- + payu + -ne = sapayune.

c). Kabeh: (wong) sa- + desa = sadesa, sa- + jagad = sajagad, sa- +

nagara = sanagara, sa- + omah = saomah.

26

d). Nunggal: sa- + kamar = sakamar, sa- + bangsa = sabangsa, sa- +

kreta = sakreta, sa- + kelas = sakelas.

e). Padha: sa- + gunung = sagunung, sa- + krambil = sakrambil, sa-

+ gajah = sagajah.

f). Nganti: sa- + entek + -e = saenteke, sa- + tangi + -ne = satangine,

sa- + wareg + -e = sawarege, sa- + mateng + -e = samatenge.

g). Karo/dalah: sa- + isi + -ne = saisine, sa- + anak + -e = saanake,

sa- + lapak + -e = salapake.

h). Sawise/bareng: sa- + ulih + -e = saulihe, sa- + pati + -ne =

sapatine, sa- + bubar + -e = sabubare, sa- + teka + -ne =

satekane.

i). Saben/siji-sijine: sa- + kilo + -ne = sakilone, sa- + liter + -e =

salitere, sa- + taker + -e = satakere, sa- + sasi + -ne = sasasine.

3) Pa- , tegesipun ater-ater “pa-“ kadosta:

a). Nggumathokaken tembung aran: pe- + nget = penget, pa- + lilah

= palilah, lsp.

b). Sarana nindakaken pakaryan: pa- + tuku = patuku, pa- +

sumbang = pasumbang, lsp.

c). Nindakaken pakaryan: padang, pangon, pasindhen.

d). Dadi lesane kriya: pa- + suguh = pasuguh, pa- + weweh =

paweweh, lsp.

e). Wektu: panen, pageblug, paceklik.

f). Ukuran: pa- + rangkul = parangkul.

27

g). Lelakon kang kasebut ing babad: Pacina, Pagiyanti, Paregreg.

4) Pi-, tegesipun ater-ater ‘pi” kadosta:

a). Ndadosaken tembung ingkang langkung bregas: pi- + wales =

piwales, pi- + sowan = pisowan, pi- + sungsung = pisungsung.

b). Sarana: pi- + tulung = pitulung, pi- + rukun = pirukun, lsp.

5) Pra-, tegesipun ater-ater “pra-” kadosta:

a). Dadi tembung aran/wong ingkang nindakaken pakaryan: prajurit,

pradata.

b). Kadadean utawi lwsanipun kriya ingkang medal saking

lingganipun: pra- + tandha = pratandha, pra- + janji = prajanji.

c). Sami kaliyan lingganipun, ananging langkung bregas: prasasat =

prasasat, pra- + nyata = pranyata, pra- + yitna = prayitna, lsp.

6). Tar-, tegesipun ater-ater “tar-” inggih punika sami kaliyan

lingganipun, ananging pakecapanipun langkung ngrengreng utawi

bregas: tar- + tamtu = tartamtu, tar- + kadhang = tarkadhang, tar-

+ buka = tarbuka.

7). Kuma-/kami- lan kapi-, tegesipun ater-ater kuma- kadosta:

a) panganggepipun kados: kuma- + ratu = kumaratu, kuma- + wani

= kumawani, kuma- + landa = kumalanda.

b) Ambek: kumawasis. Banget: kamigilan, kamikakon.

c) Klayu banget: kapiadreng, kapilayu. Kaluyu (kasengsem):

kapiluyu.

28

8). a- lan ma- tegesipun ater-ater a- inggih punika trapipun wonten ing

tembung ingkang dipunater-ateri terkadhang dikanthepi aksara

irune (hanuswara), terkadhang boten. Tuladha: nandhakaken

kahanan kadosta a- + bang = abang, a- + keh = akeh, a- + doh =

adoh. Nandhakaken tumindak kadosta ma- + laku = malaku, ma- +

lebu = malebu, lsp.

9). Pan- (ny), pam-, lan pang- tegesipun tembunglingga ingkang

pikantuk ater-ater kasebut inggih punik dipunanggep dados

tembung aran: pan- + tiyung = pantiyung, pan- + colot = pancolot,

pam- + balang = pambalang, pang- + gedhe = panggedhe.

2. Seselan

Dene seselan inggih punika wuwuhan ingkang kawuwuhakwn ing

satengahing tembung lingga. Seselan punika wonten sekawan, wujudipun

inggih punika:

a. -um-, tegesipun seselan –um- inggih punika:

1) Nindakaken pagawean (mratelakaken solah): tandang + -um- =

tumandang, saur + -um- = sumaur, guyu + -um- = gumuyu.

2) Taksih sedheng-sedhenge: rujak + -um- = kumujak, lsp.

3) Duwe panganggep: pinter + -um- + kuminter, gedhe + -um- =

gumedhe, bagus + -um- = gumagus.

4) Uninipun kados lingganipun: jegur + -um- = jumegur, gludhug + -um-

= gumludhug.

29

5) Dados tembung aran: titah + -um- = tumitah, kuning + -um-

kumuning, dadi + -um- = dumadi.

6) Dados tembung karma ingkang langkung bregas: riyin + -um- =

rumiyin, dugi + -um- = dumugi.

b. -in-, tegesipun seselan –in- inggih punika:

1) Sami kaliyan tembung ingkang pikantuk ater-ater “ka-“ utawi “di-“:

tinulis = katulis = ditulis.

2) Sami kalian lingganipun, ananging langkung bregas: sekti + -in- =

sinekti, pandhita + -in- = pinandhita, satriya + -in- = sinatriya.

3) Sami kaliyan tembung ingkang pikantuk ater-ater “ke-“: pinanggih =

kepanggih, linuwih = keluwih.

c. -el- lan –er-, tegesipun seselan –el- lan –er- inggih punika:

1) Kathah: pating brangkang, pating gramang, pating sliri.

2) Ambal-ambalan: pating tlethok, pating glerit, pating krekot.

3) Nyrambahi: pating trambal, pating cruwil, pating dlemok.

4) Alon-alonan: pating dlewer, pating gremet, pating greges, pating

klembreh.

3. Panambang

Panambang inggih punika wuwuhan ingkang kawuwuhaken wonten

ing sawingkingipun tembung lingga. Panambang ing basa Jawi punika

wujudipun kadosta:

a) –i, tegesipun panambang –i inggih punika:

30

1) Panambang –i menawi karakitaken tembung tanduk rimbagipun

tanduk –i kriya.

2) Menawi karakitaken kaliyan tembung tanggap tripurusa,

rimbagipun aran tanggap purusa –i kriya.

3) Menawi karakitaken –in- sawingkingipun tanggap ka- lan tanggap

–na, ewah dados –an.

b) -ake (-aken), tegesipun panambang –ake/-aken inggih punika:

1) Limrah menawi ing sawingkingipun ingkang wandanipun wekasan

sigeg, tuladha: m- + balang + -ake = mbalangake, n- + tambal + -

ake = nambalake, ng- + olah + -ake = ngolahake, lsp.

2) Menawi wanda wekasan sigeg n, aksara n owah dados k. Tuladha:

n- + takon + -ake = nakokake, n- + dandan + -ake = ndandakake, n-

jajan + -ake = njajakake, lsp.

3) Menawi wanda wekasan menga ( boten sigeg), wanda menga

kasigeg ka langkung rumiyin. Tuladha: nglalikake, nurokake,

mbalekake, lsp.

c) –en, tegesipun panambang en- inggih punika:

1) Rimbag guna, lingga + -en. Panandhang utwai kahanan ingkang

boten ngremenaken, tuladha: panu + -en = panunen, borok + -en =

boroken, gudhig + -en = gudhigen, lsp.

2) Rimbag adiguna, ke- + lingga + -en. Keladuk utawi nglangkungi

ukuran, tuladha: ke- + dhuwur + -en = kedhuwuren, ke- + putih + -

en = keputihen, ke- + gedhe + -en = kegedhen, lsp.

31

3) Rimbag hagnya (pakon) tanggap, lingga (tembung kriya) + -en.

Tuladha: garap + -en = garapen, tulis + -en = tulisen, omben + -en

= ombenen, gawa + -en = gawanen, lsp.

d) –a, tegesipun panambang –a inggih punika:

1) Rimbag hagnya tanduk, tembung tanduk + -a. tuladha: nulis = -a =

nulisa, nggambar + -a = nggambara, mangan + -a = mangana, lsp.

2) Rimbag sabawa, lingga + -a. tuladha: udan + -a = udana, duwe + -

a = duwea, jupuk + -a = jupuka, lsp.

e) –ana, tegesipun panambang –ana inggih punika:

1) Rimbag hagnya tanduk i kriya, tuladha: nulis + -ana = nulisana,

nggambar + -ana = nggambarana, nggawa + -ana = nggawanana.

2) Rimbag hagnya tanggap i kriya, tuladha: tulis + -ana = tulisana,

gambar + -ana = gambarana, gawa + -ana = gawanana.

f) –an, tegesipun panambang –an inggih punika:

1) Dados lesaning kriya: gawa + -an = gawan, pangan + -an =

panganan, sumbang + -an = sumbangan, lsp.

2) Memper utawitetiron: gunging + -an = gunungan, jaran + -an =

jaranan, pitik + -an = pitikan, bedhil + -an = bedhilan, lsp.

3) Panggenan: wedhi + -an = wedhen, krakal + -an = krakalan,

pandhe + -an = pandhean, alang-alang + -an = alang-alangan.

4) Piranti: semprit = -an = sempritan, ubub + -an = ububan.

5) Genti-genti: jotos + -an = jotosan, bithi + -an = bithen, tempiling =

-an = tempilingan, lsp.

32

6) Kadunungan sifat/watak: lali + -an = lalen, aling + -an = elingan,

wegah + -an = wegahan, isin + -an = isinan, jeleh + -an = jelehan.

7) Kangge sedhiyan: beleh + -an = belehan, tunggang + -an =

tunggangan, pamer + -an = pameran, jaluk + -an = jalukan.

8) Nganggo/ngetrapaken: kudhung + -an = kudhungan, klambi + -an

= klamben, paying + -an = payungan, slendhang + -an =

slendhangan.

9) Akeh: atus + -an = atusan, ewu + -an = ewon, pethi + -an = pethen.

10) Mangsa, waktu utawi lelakon: rembang + -an = rembangan, suntik

+ -an = suntikan, Dipanegara + -an = Dipanegaran, Trunanjaya + -

an = Trunajayan.

11) Gampang: tugel + -an = tugelan, kalah + -an = kalahan, menang = -

an = menangan, purik + -an = purikan.

12) Dados tembung aran: kuning + -an = kuningan, kambang + -an =

kambangan, lega + -an = legen, lsp.

13) Sami kaliyan lingganipun: mentah + -an = mentahan, wutuh + -an

= wutuhan, garing + -an = garingan, lonjor + -an = lonjoran, lsp.

14) Nanggap: wayang + -an = wayangan, tayub + -an = tayuban.

g) –na, tegesipun panambang –an inggih punika:

1) Rimbag hagnya tanduk ke kriya, tuladha: njupuk + -na = njupukna,

nggambar + -na = nggambarna, nulis + -na = nulisna, lsp.

2) Rimbag hagnya tanggap ke kriya, tuladha: jupuk + -na = jupukna,

gambar + -na = gambarna, tulis + -na = tulisna, lsp.

33

h) –e, –ane, lan –ne, tegesipun panambang –ane inggih punika:

1) Rimbag kriya wantah.

dak- + lingga + -e, tuladha: dak- + jupuk + -e = dakjupuke, dak

+ tulis + -e = daktulise, dak- + gambar + -e = dakgambare.

2) Rimbag tandang i kriya.

dak- + lingga + -ane, tuladha: dak- + jupuk + -ane =

dakjupukane, dak- + tulis + -ane = daktulisane, dak- + gambar + -

ane = dakgambarane, lsp.

3) Rimbag tandang ke kriya.

dak- + lingga + -ne, tuladha: dak- + jupuk + -ne = dakjupukne,

dak- + tulis + -ne = daktulisne, dak- + gambar + -ne =

dakgambarne, lsp.

4. Rerangkep

Sampun kajlentrehaken bilih rerangkep punika wujud wuwuhan

ingkang kadadosan saking kalih wuwuhan antawis ater-ater kaliyan

panambang, kados dene:

a) Ater-ater tripurusa + lingga + -e, tuladha: dak-/tak- + pangan + -e

= dakpangane.

b) Ater-ater sa- + lingga + -ne, tuladha: sa- + (m) buri + -ne =

samburine.

c) Ater-ater pa- + lingga + -ne, tuladha: pa- + karya + -ne = pakaryane.

34

C. Tuturan

Tuturan inggih punika ujaran salah sawijining manungsa satunggal

kaliyan manungsa sanesipun minangka komunikasi, tukar informasi, pesen

ingkang arupi gagasan, ancasipun, pamikiranipun, pangraos, utawi

emosinipun kanthi cara langsung awujud pacelathon utawi gineman. Tuturan

punika saged kadadosan ing papan utawi panggenan ing pundi kemawon,

kados dene ing salebeting kaluwarga, masyarakat, sekolahan, lan

sapanunggalanipun.

Hymes lumantar Chaer (2004:8) ngandharaken bilih, kadadosan

tuturan punika kedah ngemot pinten-pinten komponen kados ingkang kaserat

ing ngandhap punika.

1. Setting and scene ( S )

Setting inggih punika wekdal lan papan kedadosan saking tuturan

utawi pacelathon nalika dipuntindhakaken dening tiyang. Scene inggih

punika ingkang adhedhasar ing kawontenanipun papan lan wekdal, utawi

kawontenan psikologis gineman.

2. Participants ( P )

Participants inggih punika sedaya pihak ingkang ndherek

pacelathon ing salebeting kedadosan tuturan punika, saged pamicara lan

pamirengipun, penutur lan mitra tutur, utawi ingkang ngirimaken lan

ingkang nampi pesen.

35

3. Ends ( E )

Ends punika nujukaken menapa kemawon ingkang dados teges lan

ancasing saking tuturan.

4. Act Sequence ( A )

Act Sequence inggih punika ingkang wujudipun ujaran lan isinipun

ujaran. Wujudipun ujaran punika ingkang ngenani tetembungan ingkang

dipun-ginakaken, kados pundi panganggenipun lan sesambetan

antawisipun punapa ingkang dipuntembungaken saking topik pacelathon.

5. Key ( K )

Key inggih punika nada, cara lan kemempengan ing satunggaling

pesen ingkang dipunaturaken: kanthi manah ingkang remen, kanthi saestu,

kanthi cekak, kanthi umuk lan sapanunggalanipun. Kanthi hal punika

saged ugi dipuntujokaken kanthi lumampahing sasira lan isyarat.

6. Instrumentalities ( I )

Instrumentalities inggih punika lampahipun basa ingkang dipun-

ginakaken, kadosta lisan utawi seratan, lumantar telegraf utawi telepon,

ugi adhedhasar ing kode ujaran ingkang dipun-ginakaken, kadosta basa,

dialek utawi register.

7. Norm of Interaction and Interpretation ( N )

Norm of Interaction and Interpretation punika andhedhasar

ingkang wonten ing paugeran-paugeran salebeting interaksi. Tuladhanipun

gegayutan kaliyan cara ngajukaken interupsi, pitakenan, lan

36

sapanunggalanipun. Ugi adhedhasar ing norma panafsiran tumrap ujaran

saking mitra tuturipun.

8. Genre ( G )

Genre inggih punika ingkang adhedhasar ing jinising wujud

ngandharaken, kadosta narasi, geguritan, cangkriman, donga lan

sapanunggalanipun.

D. Logat

Ing Kamus Lengkap Bahasa Indonesia dipunjlentrehaken bilih logat

adalah cirri khas kata atau pembicaraan masyarakat tertentu, dialek. Teori

ingkang ngrembag bab logat utawi dialek basa saged dipunpanggihaken

wonten ing ilmu dialektologi, amargi dialektologi punika salah satunggaling

ilmu ingkang nyinaoni bab dialek basa. Kados ingkang dipun andharaken

dening Mahsun, (1995:11) “Pada dasarnya dialektologi merupakan ilmu

tentang dialek, atau cabang dari linguistic yang mengkaji tentang perbedaan-

perbedaan isolek dengan memperlakukan perbedaan secara utuh”.

Salajengipun saking panulusuran ing internet dipunpanggihi bilih

pangertosan logat adalah alunan nada yang dimiliki oleh masing-masing

orang sesuai asal daerah mereka sendiri-sendiri

(id.wikipedia.org/wiki/logat). Logat punika asring dipunwastani dialek, lan

dialek punika wonten amargi bentenipun papan geografis, sosial, ekonomi,

lan pindhahipun pendhudhuk ing dhaerah-dhaerah tertamtu, saengga

37

kahanan-kahanan ingkang makaten ndadosaken pangucapan nada ing

tetembunganipun benten ugi.

Logat utawi dialek inggih punika variasi basa saking sakelompok

panutur ingkang cacahipun relatif, ingkang wonten ing salah satunggaling

panggenan, wilayah, utawi papan tartamtu. Logat utawi dialek sajatosipun

inggih punika basa pepanggenan, ingkang saged dipunpirsani saking

pangucapanipun, wandanipun, lan tetembunganipun.

Miturut Ayatrohaedi (1979:2) ingkang methik saking bukunipun

(Meillet, 1967:69) Ada dua ciri yang dimiliki dialek, yaitu (1) dialek adalah

separangkat bentuk ujaran setempat yang berbeda-beda, yang memiliki ciri-

ciri umum dan masing-masing lebh mirip sesamanya dibamdingkan dengan

bentuk ujaran lain dari bahasa yang sama, dan (2) dialek tidak harus

mengambil semua bentuk ujaran dari sebuah bahasa. Punika kalih cirri

ingkang dipun-gadhahi dening dialek utawi logat basa.

Ayatroehadi (1979:11) ugi ngendika bilih panaliten dialek punika

saged dipunperang dados kalih, inggih punika (1) sumber lisan, dan (2)

sumber tulis. Ingkang dados objek saking panaliten punika inggih punika

badhe ngrembag bab logat basa Jawi logat Pemalang. Dene logat basa Jawi

ing Pemalang punika kalebet logat basa Pesisir, amargi logat punika dipun-

ginakaken ing dhaerah pesisir ing Pantai Utara Jawi. Logat basa ing

Pemalang mirip kaliyan logat basa Jawi Banyumasan ingkang asring

dipunwastani basa “Ngapak”. Logat Pemalang ingkang badhe dipunteliti

38

inggih punika logat basa Jawi Pemalang ingkang wonten ing salah

satunggaling Dhusun ing Pemalang inggih punika Dhusun Parunggalih

ingkang wonten ing Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang.

39

BAB III

ANALISIS WUWUHAN BASA JAWI WONTEN ING TUTURAN LOGAT

PEMALANG DHUSUN PARUNGGALIH KECAMATAN BODEH

KABUPATEN PEMALANG

Asil saking panaliten ingkang dipunandharaken ing bab III inggih punika

antawisipun jinis lan wujud ugi tata rakiting wuwuhan ingkang dipunginakaken

ing salebeting tuturan basa Jawi logat Pemalang dhusun Parunggalih Kecamatan

Bodeh Kabupaten Pemalang. Dene panaliten punika dipunlampahi ing sasi Juni

ngantos Juli 2010.

Panaliten punika ingkang dados objekipun inggih punika tuturan logat

Pemalang ing Dhusun Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang,

dados datanipun inggih arupi tembung-tembung utawi ukara-ukara ingkang dipun-

ginakaken minangka gineman bebrayan ing Dhusun Parunggalih punika.

Data-data ingkang arupi tetembungan utawi ukara-ukara punika samangke

badhe dipunanalisis miturut proses morfologis inggih punika afiksasi utawi

wuwuhanipun.

A. Deskripsi Data

Ing ngandhap punika asil saking pangumpulan data ing Dhusun

Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalang ingkang awujud tuturan

utawi pacelathon. Data ingkang dipunkempalaken panaliti punika arupi

40

tetembungan lan ukara-ukara pacelathon ing padintenan ingkang dipun-

ginakaken bebrayan Dhusun Parunggalih punika.

1. Konteks pacelathon antawis Triyono (A) kaliyan Heri (B).

A : “….. aduh, mbengi nyong ora nonton, rame pora?”

B : “Rame, skore siji kosong. Sing menang Barcelona, Chelsea

Keok.”

A : “Maine jam pira sih? Gela ora nonton.”

B : “Jam setegah loronan, Messi sing nglebokake. Rame nemen

yakin.”

A : “Her, tulung jukutake rokok.”

B : “Iya kiye.”

A : “Miki korekane endi?”

B : “Nang ndhuwur meja kuwi ketutupan koran.”

A : “Mengko sore nganggur pora kowe Her, nyong diter maring

mbengkel, montore nyong pengin servis kae.”

B : “Jam pira? Tapi aja sore-sore wong nyong apan dolanan bal.”

A : “Jam setengah telu bae men ora kesoren, wong paling servis

karo ngganti oli thok. Wis suwi nemen oline durung tak ganti.”

2. Konteks pacelathon antawis Pak Ramidi (X), Bu Windarni (Y) lan Bu

Uswatun (Z).

X : “…… wingi panen pari olih akeh sampeyan?”

Y : “Ya mendhing Kang, kena nggo mangan limang wulan.”

Z : “Nyong ora olih akeh, wong padha dipangani wereng thok. Wis

41

disemprot tapi mesa Kang.”

X : “Kae nyong wingi ya mendhing wong taksemproti.”

Z : “Sampeyan apan ngombe apa, wedang teh apa kopi?”

X : “Nyong wedang teh bae wis, karo mengko bungkusna sega.”

Y : “Apa bojone sampeyan ora ngliwet ko njaluk bungkusake sega

Kang?”

X : “Ngliwet, wong apan tak gawa maring kebon men ora usah

balik maring umah.”

Z : “Ya mengko tak bungkusna, kiye wedange dombe dhingin.”

Y : “Ya wis nyong tak mulih Mbak, kiye gorengane wis dinteni apan

nggo pacetan tamu.”

X : “Tamu kading endi Ti?”

Y : “Mboh kae kancane anake nyong.”

3. Konteks pacelathon Bu Sri (K) kaliyan Pak Rasjono (L).

K : “…… anake nyong wingi ndhaptar nang Undip, embuh megko

ketampa apa ora?”

L : “Ya muga-muga bae Dewi bisa ketampa. Lha wingi mangkat jam

pira kading ngumah?”

K : “Mangkate jam setengah pitu esuk, tekan kana jam sepuluhan.

Tekan ngumah maning jam papat sore.”

L : “Numpake apa Mbak?”

K : “Wingi nyewa mobil, rombongan bocah papat karo kanca

42

kancane Dewi. Ana sing bocah Kesesi loro, lha sijine bocah

ngendi kae wingi nyong klalen.”

L : “Iya sampeyan dhuwite akeh, anake disekolahake men bisa dadi

pegawe. Mengko rong taun maning angger ana rejeki ya anake

nyong takkuliyahake men kaya anake sampeyan.”

K : “Iya Om, wong saiki angger apan luru gawean nganggo ijasah

SMA kuwi angel. Mulane anake nyong tak kuliyahake men duwe

ijasah kanggo luru gawean, ora ketang mengko direwangi luru-

luru utang nggo mbayar kuliyah.”

L : “Ora usah luru utang, wong bojone sampeyan be pegawe negeri

ya mesthi dhuwite akeh. Anake sampeyan sing pertama ya wis

nyambut gawe, dadi bisa mbantu mbiyayahi.”

K : “Ya ora, kakangane Dewi ya men luru dhuwit nggo nguripi

awake dhewek bae lah.”

4. Konteks pacelathon Agung (C) lan Pak Ahmad (D).

C : “Kula nuwun?”

D : “Mangga, oh Heri ana apa Her?”

C : “Om, mbiyen kikir sing nggo ngasah greji isih?”

D : “Isih, kowe apan nyilih?”

C : “Ya, miki jare Pae kon nyilihake nggon sampeyan.”

D : “Ya tak jukutna, kowe njogong ndhisit kono.”

C : “Ya jukutake Om.”

D : “Kiye Her, mbokan apan disilih tapi aja dilang-ilang ya?”

43

C : “Tenang Om mengko angger wis pragat takgawa mene maning,

ora takilang-ilangake.”

5. Konteks pacelathon Pak Tarmin (M) kaliyan Pak Casdi (N).

M : “……. Sampeyan kading ngendi Kang, mene njongkot?”

N : “Kading pasar kiye tuku bahan klambi.”

M : “Tuku bahan klambi nggo sapa?”

N : “Ya nggo anake nyong kae sing SD, jare klambine wis ora

kedheng.”

M : “Oh, lha kuwi olih apa maning cumanthel nang montoran?”

N : “Kae padha bae bahan klambi.”

M : “Nggo sapa maning ko akeh temen?”

N : “Ya nggo nyong dhewek, awit mbiyen pengin njahitake klambi

nggo dingo pranti kondangan.”

M : “Bahan klambi bathik apa, kok ora tuku sing wis dadi bae?”

N : “Tuku sing wis dadi ukurane ora ana sing pas, mau kegedhen

kabeh.”

M : “Ya lurune sing ukurane rada cilik tah ana ndean? Wong aku

dhewek suka tuku sing wis dadi men ora usah njahitake.”

N : “Angger nyong kudu njahitake, wong sing wis dadi ukurane ora

ana sing pas karo nyong. Mbiyen tau tuku sing wis dadi

ditukkokake anake nyong be ora tau taknggo wong kegedhen

sih.”

M : “Bisane, dipermak tah bisa sih Kang?”

44

N : “Ape mermak klalen terus, apa ape nggo sampeyan bae gelem

pora?”

M : “Endi mene, ora gelem nangapa wong dingei klambi.”

N : “Ya wis mengko sore sampeyan maring ngumah, eman-eman

wong kegedhen li nyong rada ora seneng karo warnane.”

B. Analisis Data

Sasampunipun sedaya data punika dipundeskripsekaken, salajengipun

inggih punika nganalisis data-data punika.

1. Analisis jinis, wujud lan tata rakiting wuwuhan ing pacelathon antawis

Triyono lan Heri.

Tembung-tembung ingkang ngemu wuwuhan antawisipun inggih

punika: nonton, skore, maine, nglebokake, nemen, jukutake, korekane,

ndhuwur, ketutupan, nganggur, diter, montore, kesoren, ngganti, oline.

No. Tembung Lingga

Ater-aterPana-

mbang

Sese-

lan

Rera-

NgkepTri-

purusa

Hanu-

Swara

Sanes-

ipun

1. Nonton Tonton n-

2. Skore Skor -e

3. Maine Main -e

4. Nglebokake Lebu Ng- -ake ng-/-ake

45

5. Nemen Temen n-

6. Jukutake Jukut -ake

7. Korekane Korek -ane

8. Ndhuwur Dhuwur n-

9. Ketutupan Tutup Ke-

10. Nganggur Anggur Ng-

11. Diter Ter di-

12. Montore Montor -e

13. Kesoren Sore Ke- -an ke-/-an

14. Ngganti Ganti Ng-

15. Oline Oli -ne

a. Analisis wuwuhan ater-ater

1) “ …… Aduh nyong mbengi ora nonton, rame pora?”

Tembung nonton punika asalipun saking tembung lingga tonton,

inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung kriya.

lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater

hanuswara n-, dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

n- + tonton = nonton

Pramila tembung lingga tonton punika menawi kawuwuhan ater-

ater hanuswara n-, tembungipun ewah dados nonton.

46

2) “Jam setengah loronan, Messi sing nglebokake. Rame nemen yakin.

Tembung nemen punika asalipun saking tembung lingga temen

inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung panguwuh.

Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater

hanuswara n-, dene tatarakiting tembungipun inggih punika:

n- + temen = nemen

Pramila tembung lingga temen menawi kawuwuhan wujud ater-ater

hanuswara n-, tembungipun ewah dados nemen.

3) Nang ndhuwur meja kuwi ketutupan koran.”

Wonten kalih tembung ingkang nggadhahi wuwuhan, inggih

punika tembung ndhuwur.

Tembung ndhuwur punika asalipun saking tembung lingga

dhuwur, inggih punika wujud tembung nandhakaken katerangan

panggonan. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi

ater-ater hanuswara n-, dene tata rakiting panulisanipun inggih

punika:

n- + dhuwur = ndhuwur

Pramila tembung lingga dhuwur ingkang dipunwuwuhi ater-ater

n- punika ewah dados ndhuwur.

4) “Mengko sore nganggur pora kowe Her, nyong diter maring


47

Ukara ing nginggil punika wonten sekawan tembung ingkang

ngemu wuwuhan ater-ater, inggih punika tembung nganggur, diter,

lan mbengkel.

Tembung nganggur punika asalipun saking tembung lingga

anggur, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken kahanan.

Lajeng dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ng-,

dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

ng- + anggur = nganggur

Pramila tembung lingga anggur menawi dipunwuwuhi ater-ater

hanuswara ng-, tembung punika ewah dados nganggur.

Tembung mbengkel punika asalipun saking tembung lingga

bengkel, tembung punika saking tembung basa Indonesia inggih

punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung aran. Lajeng

tembung bengkel punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater

hanuswara m-, dene tat rakiting tembungipun inggih punika:

m- + bengkel = mbengkel

Pramila tembung lingga bengkel punika menawi kawuwuhan

ater-ater hanuswara m-, tembung punika ewah dados mbengkel.

5) “Ya wis jam telu men ora kesoren, wong paling servis karo ngganti

oli thok. Wis suwi nemen oline durung takganti.

Wonten kalih tembung ingkang ngemu wuwuhan ater-ater, inggih

punika tembung ngganti lan tembung takganti.

48

Tembung ngganti punika asalipun saking tembung lingga ganti,


Lajeng tembung lingga ganti punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ng-, dene tata rakiting

panulisanipun inggih punika:

ng- + ganti = ngganti

Pramila tembung ganti menawi sampun dipunwuwuhi ater-ater

hanuswara ng-, tembungipun punika ewah dados ngganti.

Tembung takganti asalipun saking tembung ganti, inggih punika

wujud tembung ingkang nandhakaken tembung kriya. Lajeng tembung

ganti punika dipunrimbag kanthi cara dipunwuwuhi ater-ater tripurusa

tak-, dene tata rakiting panulisanipun inggih punika:

tak- + ganti = takganti

Pramila tembung lingga ganti punika menawi kawuwuhan ater-

ater tripurusa tak-, tembung punika ewah dados takganti.

b. Analisis wuwuhan panambang

1) “Rame, skore siji kosong. Sing menang Barcelona, Chelsea keok.”

Tembung skore asalipun saking tembung lingg skor, punika

tembung manca inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

cacah utawi wilangan. Lajeng tembung skor punika dipunrimbag

kanthi dipunwuwuhi panambang –e, dene tata rakiting tembungipun

inggih punika:

49

Skor + -e = skore

Pramila tembung lingga skor menawi sampun kawuwuhan

panambang –e, tembung punika ewah dados skore.

2) “Maine jam pira? Gela ora nonton”.

Tembung maine punika asalipun saking tembung lingga main,

inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung

kahanan. Lajeng tembung main punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –e, dene tata rakiting tembungipun inggih

punika:

Main + -e = maine

Pramila tembung lingga main menawi sampun kawuwuhan

panambang –e, tembung punika ewah dados maine.

3) “Jam setengah loronan, Messi sing nglebokake. Rame nemen yakin”.

Tembung loronan punika asalipun saking tembung lingga loro,

inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung cacah

utawi wilangan. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –an, dene tata rakiting tembungipun inggih

punika:

Loro + -an = loronan

Pramila tembung lingga loro punika menawi kawuwuhan

panambang –an, tembung punika ewah dados loronan.

4) “Her, tulung jukutake rokok”.

50

Tembung jukutake punika asalipun saking tembung lingga jukut,


Lajeng tembung jukut punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi

panambang –ake, dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

Jukut + -ake = jukutake

Pramila tembung lingga jukut menawi sampun kawuwuhan

panambang –ake, tembung punika ewah dados jukutake.

5) “Miki korekane endi?”

Tembung korekane punika asalipun saking tembung lingga

korek, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung

aran. Lajeng tembung korek punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –ane, dene tata rakiting tembungipun

inggih punika:

Korek + -ane = korekane

Pramila tembung lingga korek punika menawi kawuwuhan

panambang –ane, tembung punika ewah dados korekane.

6) “Mengko sore ngnanggur pora kowe Her, nyong diter maring


Tembung montore punika asalipun saking tembung lingga

montor, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung aran. Tembung punika lajeng dipunrimbag kanthi

dipuneueuhi panambang –e, dene tata rakiting tembungipun inggih

punika:

51

Montor + -e = montore

Pramila tembung lingga montor menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados montore.

7) “ Jam pira? Tapi aja sore-sore, wong nyong apan dolanan bal.”

Tembung dolanan punika asalipun saking tembung lingga dolan,


Tembung dolan punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi panambang

–an, dene tata rakiting panulisan tembungipun inggih punika:

dolan + -an = dolanan

Pramila tembung lingga dolan punika menawi sampun

dipunwuwuhi panambang –an, tembung punika ewah dados dolanan.

8) “Jam setengah telu bae men ora kesoren, wong paling servis karo

ngganti oli thok. Wis suwi nemen oline durung tak ganti.”

Tembung oline punika asalipun saking tembung lingga oli,

inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung aran.

Lajeng tembung oli punika dipnrimbag kanthi dipunwuwuhi

panambang –ne, dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

Oli + -ne = oline

Pramila tembung lingga oli menawi kawuwuhan panambang –

ne, tembungipun ewah dados oline.

c. Analisis wuwuhan seselan

Ing pacelathon antawis Triyono kaliyan Heri punika boten

dipunpanggihi wontenipun wuwuhan ingkang awujud seselan.

52

d. Analisis wuwuhan rerangkep

Ing pacelathon antawis Triyono kaliyan Heri punika dipunpanggihi

wontenipun wujud wuwuhan rerangkep, antawis ater-ater lan panambang.

1) “Jam setengah lororan, Messi nglebokake. Rame nemen yakin”.

Tembung nglebokake punika asalipun saking tembung lebu, inggih

punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung kriya. Tembung

lebu punika angsal rimbagan kanhti cara dipunwuwuhi rerangkep antawis

ater-ater hanuswara ng- lan panambang –ake. Dene tata rakiting

tembungipun inggih punika:

ng- + lebu + -ake = nglebokake

Pramila tembung lingga lebu menawi sampun kawuwuhan

rerangkep antawis ater-ater hanuswara ng- lan panambang –ake,

tembung punika ewah dados nglebokake.

2) “Nang ndhuwur meja kuwi ketutupan Koran.”

Tembung ketutupan punika asalipun saking tembung lingga tutup,

inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung kahanan.

Lajeng tembung lingga tutup punika dipunrimbag kanthi cara

dipunwuwuhi ater-ater ke- lan panambang –an. Dene tata rakiting


ke- + tutup + -an = ketutupan

Pramila tembung tutup punika menawi sampun kawuwuhan

rerangkep antawis ater-ater ke- lan panambang –an, tembungipun ewah

dados ketutupan.

53

2. Analisis jinis, wujud lan tata rakiting wuwuhan ing salebeting pacelathon

antawis Pak Ramidi, Bu Windarni lan Bu Uswatun.

Saking pacelathon punika tembung-tembung ingkang ngemu

wuwuhan inggih punika: mangan, dipangani, disemprot, semproti, ngombe,

bungkusna, ngliwet, wedange, gorengane, dinteni, pacetan, kancane, anake.

No. Tembung Lingga

Ater-aterPana-

mbang

Sese-

lan

Rera-

NgkepTri-

purusa

Hanu-

Swara

Sanes-

ipun

1. Mangan Pangan m-

2. Dipangani Pangan di- -i di-/-i

3. Disemproti Semprot di- -i di-/-i

4. Semproti semprot -i

5. Ngombe Ombe Ng-

6. Bungkusna Bungkus -na

7. Ngliwet Liwet Ng-

8. njaluk jaluk n-

9. Wedange Wedang -e

10. Gorengane Goring -ane

11. Dinteni Enteni di-

54

12. Pacetan Pacet -an

13. Kancane Kanca -ne

14. Anake Anak -e

a. Analisis wuwuhan ater-ater.

1) ” Ya mendhing Kang kena nggo mangan limang wulan.”

Tembung mangan punika asalipun saking tembung pangan,


Lajeng tembung pangan punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi

ater-ater hanuswara m-, dene tata rakiting panulisan tembungipun

inggih punika:

m- + pangan = mangan

Pramila tembung lingga pangan menawi sampun kawuwuhan

ater-ater hanuswara m-, tembungipun ewah dados mangan.

2) “Nyong ora ulih akeh, wong padha dipangani wereng thok. Wis

disemprot tapi mesa Kang.”

Ing ukara kasebut wonten kalih tembung lingga ingkang

pikantuk wuwuhan ater-ater, inggih punika tembung disemprot.

Tembung disemprot punika asalipun saking tembung lingga

semprot, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembungkriya. Dene tata rakiting panulisan tembungipun inggih

punika:

55

di- + semprot = disemprot

Pramila tembung lingga semprot menawi kawuwuhan ater-ater

di-, tembung punika ewah dados disemprot.

3) “Sampeyan apan ngombe apa, wedang teh apa kopi?”

Tembung ngombe punika asalipun saking tembung lingga ombe,


Tembung punika lajeng dipunrimbag kanthi dipunwuwuhhi ater-ater

hanuswara ng-, dene tata rakiting panulisan tembungipun inggih

punika:

ng- + ombe = ngombe

Pramila tembung lingga ombe menawi sampun dipunwuwuhi

ater-ater hanuswara ng-, tembungipun ewah dados ngombe.

4) “Kae nyong wingi ya mendhing wong taksemproti”

Tembung taksemproti punika asalipun saking tembung lingga

semprot, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken temung

kriya. Tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater

tripurusa tak- lan panambang –i. dene tata rakiting panulisan


Tak- + semprot + -i = taksemproti

Pramila tembung lingga semprot menawi kawuwuhan ater-ater

tripurusa tak- lan panambang –i, tembung punika ewah dados

taksemproti.

56

5) “Apa bojone sampeyan ora ngliwet ko njaluk bungkusake sega

Kang?”

Wonten kalih tembung ingkang ngemu wuwuhan, inggih punika

tembung ngliwet lan tembung njaluk. Tembung ngliwet punika

asalipun saking tembung lingga liwet, inggih punika wujud tembung

ingkang nandhakaken tembung kriya. Lajeng tembung punika

dipunrimbag kanthi cara dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ng-, dene

tata rakiting panulisan tembungipun inggih punika:

ng- + liwet = ngliwet

Pramila tembung lingga liwet menawi kawuwuhan ater-ater

hanuswara ng-, tembungipun ewah dados ngliwet.

Tembung njaluk punika asalipun saking tembung lingga jaluk,


Salajengipun tembung jaluk punika dipunrembag kanthi dipunwuwuhi

ater-ater hanuswara n-, dene tata rakiting panulisan tembungipun

inggih punika:

n- + jaluk = njaluk

Pramila tembung lingga jaluk menawi sampun dipunwuwuhi

ater-ater hanuswara n-, tembung punika ewah dados njaluk.

6) “Ya mengko takbungkusna, kiye wedange dombe dhingin.”

Tembung takbungkusna punika asalipun saking tembung lingga

bungkus, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. Tembung bungkus punika dipunrimbag kanthi

57

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa tak-, dene tata rakiting panulisan


tak- + bungkus + -na = takbungkusna

Pramila tembung lingga bungkus menawi kawuwuhan ater-ater

tripurusa tak- lan panambang –na, tembung punika ewah dados

takbungkusna.

7) “Ya wis nyong tak mulih Mbak, kiye gorengane wis dinteni apan nggo

tamu.”

Tembung dinteni punika asalipun saking tembung lingga enteni,


Lajeng tembung lingga enteni punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di-, dene tata rakiting panulisan


di- + enteni = dinteni

Pramila tembung lingga enteni menawi sampun kawuwuhan

ater-ater tripurusa di-, tembungipun ewah dados dinteni.


1) “Nyong ora olih akeh, wong padha dipangani wereng thok, wis

disemprot tapi mesa Kang”

Tembung dipangani punika asalipun tembung lingga pangan,


Lajeng tembung lingga pangan punika dipunrimbag kanthi cara

58

dipunwuwuhi ater-ater di- lan panambang –i, dene tata rakiting

panulisan tembungipun inggih punika:

di- + pangan + -i = dipangani


ater-ater di- lan wuwuhan panambang –i, tembungipun punika ewah

dados dipangani.

2) “Kae nyong ya mendhing wong taksemproti.”

Tembung taksemproti punika asalipun saking tembung lingga

semprot, inggih punika tembung kriya. Tembung lingga punika

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater tak- lan wuwuhan

pamabang –i. Dene tata rakiting panulisan tembungipun inggih

punika:

tak- + semprot + -i = taksemproti

Pramila tembung lingga semprot menawi dipunwuwuhi ater-ater

tak- lan wuwuhan panambang –i, tembung punika ewah dados

taksemproti.

3) “Nyong wedang teh bae wis, karo mengko bungkusna sega.”

Tembung bungkusna punika asalipun saking tembung lingga


tembung kriya. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –na, dene tata rakiting panulisan


Bungkus + -na = bungkusna

59

Pramila tembung lingga bungkus menawi kawuwuhan

panambang –na, tembungipun ewah dados bungkusna.

4) “Apa bojone sampeyan ora ngiwet ko njaluk bungkusake sega Kang?”

Ing ukara punika wonten kalih tembung ingkang ngemu

wuwuhan, inggih punika tembung bojone lan bungkusake.

Tembung bojone punika tembung lingganipun bojo, inggih

punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung sesulih.

Tembung lingga bojo punika lajeng dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi

panambang –ne, dene tata rakiting panulisanipun inggih punika:

Bojo + -ne = bojone

Pramila tembung lingga bojo menawi sampun kawuwuhan

panambang –ne, tembung punika ewah dados bojone.

Tembung bungkusake punika asalipun saking tembung lingga


tembung kriya. Tembung punika lajeng dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –ake, dene tata rakiting panulisa


Bungkus + -ake = bungkusake

Pramila tembung bungkus punika menawi pikantuk wujud

wuwuhan panambang –ake, tembung punika ewah dados bungkusake.


60

Wonten kalih tembung ingkang angsal wuwuhan panambang,

inggih punika takbungkusna lan wedange. Tembung takbungkusna

punika asalipun saking tembung lingga bungkus, inggih punika wujud

tembung kriya. Tembung punika dipunrimbag kanthi cara

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa tak- lan wuwuhan panambang –na,

dene tata rakiting panuilsan tembungipun inggih punika:


Pramila tembung lingga bungkus menawi kawuwuhan ater-ater

tak- lan panambang –na, tembungipun ewah dados takbungkusna.

Tembung wedange punika asalipun saking tembung lingga

wedang, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung aran. Tembung lingga wedang punika lajeng dipunrimbag

kanthi dipunwuwuhi panambang –e, dene panulisan tetembunganipun

inggih punika:

Wedang + -e = wedange

Pramila tembung lingga wedang menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados wedange.


Ing pacelathon antawis Triyono kaliyan Heri punika boten

dipunpanggihi wontenipun wuwuhan ingkang awujud seselan.


61

Ing salebeting pacelathon punika dipunpanggihi bilih tembung-

tembung ingkang nggadhahi wuwuhan rerangkep inggih punika ing

tembung dipangani, lan tembung takbungkusna.

1) “ Nyong ora ulih akeh, wong dipangani wereng thok. Wis disemprot

tapi mesa.”

Tembung dipangani punika asalipun saking tembung lingga

pangan, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung

kriya. Lajeng tembung lingga pangan punika dipunrimbag kanthi cara

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di- lan panambang –i, dene tata

rakiting panulisan tembungipun inggih punika:

di- + pangan + -i = dipangani


ater-ater tripurusa di- lan panambang -i, tembungipun ewah dados

dipangani.


Tembung takbungkusna punika asalipun saking tembung lingga


tembung kriya. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi cara

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa tak- lan panambang –na, dene tata

rakiting panulisan tembungipun inggih punika:


62

Pramila tembung lingga bungkus menawi kawuwuhan wujud

ater-ater tripurusa tak- lan wuwuhan panambang –na, tembung punika

ewah dados takbungkusna.


antawis Bu Sri lan Pak Sarjono.

Saking pacelathon punika tembung-tembung ingkang ngemu

wuwuhan inggih punika: anake, ndhaptar, ketampa, ngumah, sepuluhan,

numpake, nyewa, kanca-kancane, sijine, ngendi, dhuwite, disekolahake,

takkuliyahake, gawean, direwangi, mbayar, kuliyahe, mbantu,

mbiyayani, kakangane, nguripu, lan awake.

No. Tembung Lingga

Ater-aterPana-

mbang

Sese-

lan

Rera-

NgkepTri-

purusa

Hanu-

Swara

Sanes-

ipun

1. Anake Anak -e

2. Ndhaptar Dhaptar n-

3. Ketampa Tampa Ke-

4. Ngumah Umah Ng-

5. Sepuluhan Sepuluh -an

6. Numpake Numpak -ke

63

7. Nyewa Sewa Ny-

8. Kanca-kancane Kanca -ne

9. Sijine Siji -ne

10. Ngendi Endi Ng-

11. Dhuwite Dhuwit -e

12. Disekolahake Sekolah di- -ake di-/-ake

13. Takkuliyahake Kuliyah Tak- -ake Tak-/-

ake

14. Gawean Gawe -an

15. direwangi Rewang di- -i di-/-i

16. Mbayar Bayar m-

17. Kuliyahe Kuliyah -e

18. Mbantu Bantu m-

19. mbiyayahi biyaya m- -i m-/-i

20. kakangane Kakang -ane

21. Nguripi Urip Ng-

22. Awake Awak -e


64

1) “……. anake nyong wingi ndhaptar nang Undip, embuh mengko

ketampa apa ora?”

Ukara ing nginggil punika wonten kalih tembung ingkang

ngemu wuwuhan, inggih punika tembung ndhaptar lan tembung

ketampa.

Tembung ndhaptar punika asalipun saking tembung lingga

dhaptar, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. Lajeng tembung lingga dhaptar punika

dipunrimbag kanthi cara dipunwuwuhi ater-ater hanuswara n-,

dene tata rakiting panulisan tembungipun inggih punika:

n- + dhaptar = ndhaptar

Pramila tembung lingga dhaptar punika menawi sampun

kawuwuhan wujud ater-ater hanuswara n-, tembungipun ewah

dados ndhaptar.

Salajengipun inggih punika tembung ketampa punika

asalipun saking tembung lingga tampa, inggih punika wujud

tembung ingkang nandhakaken tembung kriya. Tembung tampa

punika lajeng dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater ke-,

dene tata rakiting panulisan tembungipun inggih punika:

ke- + tampa = ketampa

Pramila tembung lingga tampa menawi sampun

kawuwuhan ater-ater ke-, tembungipun ewah dados ketampa.

65

2) “Ya muga-muga bae Dewi bisa ketampa, Lha wingi mangkat jam

pira kading ngumah?”

Tembung ngumah asalipun saking tembung lingga

umah/omah, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung katerangan papan. Lajeng tembung punika dipunrimbag

kanthi dipunwuwuhi ater-ater ng-, dene tata rakiting panulisan


ng- + umah = ngumah

Pramila tembung lingga umah menawi kawuwuhan ater-

ater hanuswara ng-, tembungipun ewah dados ngumah.

3) “Wingi nyewa mobil, rombongan bocah papat karo kanca-kancane

Dewi. Ana sing bocah Kesesi loro, lha sijine bocah ngendi kae

wingi nyong klalen.”

Ukara punika ngemu tembung ingkang angsal wuwuhan,

inggih punika tembung nyewa lan ngendi.

Tembung nyewa punika asalipun saking tembung sewa,


kriya. Tembung sewa punika lajeng dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ny-, dene tata rakiting


ny- + sewa = nyewa

Pramila tembung lingga sewa menawi kawuwuhan ater-ater

hanuswara ny-, tembungipun ewah dados nyewa.

66

Salajengipun tembung ngendi punika asalipun saking

tembung lingga endi, inggih punika wujud tembung ingkang

nandhakaken tembung katerangan papan. Tembung punika lajeng

dipunrimbag kanthi cara dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ny-,


ny- + sewa = nyewa

Pramila tembung lingga sewa ingkang kawuwuhan ater-ater

hanuswara ny-, tembungipun ewah dados nyewa.

4) “Ora usah luru utang, wong bojone sampeyan be pegawe negeri ya

mesthi dhuwite akeh. Anake sampeyan sing pertama yaw is

nyambut gawe, dadi bisa mbantu mbiyayahi.

Wonten kalih tembung ingkang ngemu wuwuhan ater-ater,

inggih punika tembung mbantu lan mbiyayai.

Tembung mbantu punika asalipun saking tembung lingga

bantu saking basa Indonesia, inggih punika wujud tembung

ingkang nandhakaken tembung kriya. Lajeng tembung punika

dipnrimbag kanthi cara dipunwuwuhi ater-ater hanuswara m-,


m- + bantu = mbantu

Pramila tembung lingga bantu menawi kawuwuhan wujud

ater-ater hanuswara m-, tembung punika ewah dados mbantu.


67

1) “Mangkate jam setengah pitu esuk, tekan kana jam sepuluhan.

Tekan ngumah maning jam papat sore.”

Tembung mangkate asalipun saking tembung lingga

mangkat, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –e, dene tata rakiting tembungipun

inggih punika:

Mangkat + -e = mangkate

Pramila tembung lingga mangkat menawi kawuwuhan

wujud panambang –e, tembungipun ewah dados mangkate.

Salajengipun embung sepuluhan punika asalipun saking

tembung lingga sepuluh, inggih punika wujud tembung ingkang

nandhakaken tembung wilangan. Tembung punika lajeng

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi panambang –an, dene tat

rakiting tembungipun inggih punika:

Sepuluh + -an =sepuluhan

Pramila tembnug lingga sepuluh menawi kawuwuhan

wujud wuwuhan panambang –an, tembungipun ewah dados

sepuluhan.

2) “Numpake apa Mbak?”

Tembung numpake punika asalipun saking tembung lingga

numpak, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. tembung punika lajeng dipunrimbag kanthi

68


inggih punika:

Numpak + -e = numpake

Pramila tembung lingga numpak menawi kawuwuhan

wujud panambang –e, tembungipun ewah dados numpake.

3) “Wingi nyewa mobil, rombongan bocah papat karo kanca-kancane

Dewi. Ana sing bocah Kesesi loro, lha sijine bocah ngendi wingi

kae nyong klalen.

Tembung kanca-kancane punika asalipun saking tembung

lingga kanca, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung sesulih tiyang katiga. Lajeng tembung lingga punika

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi panambang –ne, dene tata


Kanca-kanca + -ne = kanca-kancane

Pramila tembung kanca-kanca menawi kawuwuhan

panambang –ne, tembungipun ewah dados kanca-kancane.

4) “Iya sampeyan dhuwite akeh, anake disekolahake men dadi



Ing ukara punika wonten kalig tetembungan ingkang

ngemu wuwuhan panambang, inggih punika tembung dhuwite lan

anake.

69

Tembung dhuwite punika asalipun saking tembung lingga

dhuwit, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung aran. Tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi

panambang –e, dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

dhuwit + -e = dhuwite

Pramila tembung lingga dhuwit menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados dhuwite.

Tembung anake punika asalipun saking tembung lingga

anak, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung sesulih tiyang katiga. Lajeng tembung punika

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi panambang –e, dene tata


anak + -e = anake

Pramila tembung lingga anak menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados anake.

5) “Iya Om, wong saiki angger apan luru gawean nganggo ijasah

SMA kuwi angel. Mulane anake nyong takkuliyahake men duwe

ijazah kanggo luru gawean, ora ketang mengko direwangi luru

utang nggo mbayar kuliyahe.”

Ing ukara punika tembung ingkang ngemu wuwuhan

panambang inggih punika tembung gawean, mulane, anake, lan

kuliyahe.

70

Tembung gawean punika asalipun saking tembung lingga

gawe, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. tembung gawe punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –an, dene tata rakiting tembungipun

inggih punika:

Gawe + -an = gawean

Pramila tembung lingga gawe menawi kawuwuhan

panambang –an, tembungipun ewah dados gawean.

Tembung mulane punika asalipun saking tembung mula,

inggih punika wujud tembung pangiket. Lajeng tembung punika

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi panambang –ne, dene tata


Mula + -ne = mulane

Pramila tembung mula punika menawi pikantuk wuwuhan

panambang –ne, tembungipun ewah dados mulane.

Tembung anake punika asalipun saking tembung anak,


aran. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi

panambang –e, dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

Anak + -e = anake

Pramila tembung anak punika menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados anake.

71

Salajengipun inggih punika tembung kuliyahe asalipun

saking tembung lingga, inggih punika wujud tembung ingkang

nandhakaken tembung kriya. tembung punika dipunrimbag kanthi


inggih punika:

Kuliyah + -e = kuliyahe

Pramila tembung lingga kuliyah menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados kuliyahe.

6) “Ora usah luru utang, wong bojone sampeyan be pegawe negeri ya

mesthi dhuwite akeh. Anake sampeyan sing pertama ya wis

nyambut gawe, dadi bisa mbantu mbiyayahi.”

Tembung bojone punika asalipun saking tembung lingga

bojo, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung aran. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –ne, dene tat rakiting tembungipun

inggih punika:

Bojo + -ne = bojone

Pramila tembung lingga bojo menawi kawuwuhan

panambang –ne, tembungipun ewah dados bojone.

Tembung dhuwite punika asalipun saking tembung lingga

dhuwit, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


72


inggih punika:

dhuwit + -e = dhuwite

Pramila tembung lingga dhuwit menawi kawuwuhan

panambang –e, tembungipun ewah dados dhuwite.


Ing salebeting pacelathon antawis Bu Sri lan Pak Rasjono

punika boten dipunpangihi wontenipun wujud uwuwhan seselan.


1) “Iya sampeyan dhuwite akeh, anake disekolahake men bisa dadi



Tembung disekolahake punika asalipun saking tembung

lingga sekolah, inggih punika wujud tembung ingkang

nandhakaken tembung kriya. Lajeng tembung punika

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di- lan

panambang –ake, dene tata rakiting tembungipun inggih punika:

di- + sekolah + -ake = disekolahake

Pramila tembung lingga sekolah menawi kawuwuhan ater-

ater tripurusa di- lan panambang –ake, tembungipun ewah dados

disekolahake.

Salajengipun inggih punika tembung takkuliyahake

asalipun saking tembung lingga kuliyah, inggih punika wujud

73

tembung ingkang nandhakaken tembung kriya. tembung punika

lajeg dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater tripurusa tak-

lan panambang –ake, dene tata rakiting tembungipun inggih

punika:

tak- + kuliyah + -ake = takkuliyahake

Pramila tembung lingga kuliyah punika menawi sampun

kawuwuhan ater-ater tripurusa tak- lan panambang –ake,

tembungipun ewah dados takkuliyahake.


antawis Agung lan Pak Ahmad.

Saking pacelathon punika dipunpanggihi tetembungan ingkang

ngemu wuwuhan, inggih punika ing tembung: mbiyen, ngasah, nyilih,

nyilihake, takjukutna, njogong, jukutake, disilih, dilang-ilang, takgawa,

lan takilang-ilangake.

No. Tembung Lingga

Ater-aterPana-

mbang

Sese-

lan

Rera-

NgkepTri-

purusa

Hanu-

Swara

Sanes-

ipun

1. mbiyen Biyen m-

2. ngasah Asah Ng-

74

3. Nyilih Silih Ny-

4. Nyilihake Silih Ny- -ake ny-/-ake

5. Takjukutna Jukut Tak- -na Tak-/-na

6. Njogong Jogong n-

7. Jukutake Jukut -ake

8. Disilih Silih di-

9. Didilang-

ilang

Ilang di-

10. Takgawa Gawa Tak-

11. Takilang-

ilang

Tak-


1)“Om, mbiyen kikir sing nggo ngasah greji isih?”

Ing ukara punika dipunpanggihi kalih tembung ingkang

ngemu wuwuhan, inggih punika tembung mbiyen lan ngasah.

Tembung mbiyen punika asalipun saking tembung lingga

biyen, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung katerangan wekdal. Lajeng tembung lingga biyen punika

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater hanuswara m-, dene

tata rakiting tembungipun inggih punika:

m- + biyen = mbiyen

75

Pramila tembung lingga biyen menawi sampun kawuwuhan

ater-ater hanuswara m-, tembungipun ewah dados mbiyen.

Tembung ngasah punika asalipun saking tembung lingga

asah, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken



tembungipun inggih punika;

ng- + asah = ngasah

Pramila tembung lingga asah menawi sampun kawuwuhan

ater-ater hanuswara ng-, tembungipun ewah dados ngasah.

2)“Isih, kowe apan nyilih?”

Tembung nyilih punika asalipun saking tembung lingga

silih, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakake tembung

kriya. lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi cara

dipuwuwuhi ater-ater hanuswara ny-, dene tata rakiting


ny- + silih = nyilih

Pramila tembung lingga silih menawi sampun kawuwuhan

ater-ater hanuswara ny-, tembungipun ewah dados nyilih.

3)“Ya takjukutna, kowe njogong dhisit kono.”

Tembung njogong punika asalipun saking tembung lingga

jogong, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


76

dipunwuwuhi ater-ater hanuswara n-, dene tata rakiting


n- + jogong = njogong

Pramila tembung lingga jogong punika menwai

kawuwuhan ater-ater hanuswara n-, tembungipun ewah dados

njogong.

4)“Kiye Her, mbokan apan disilih tapi aja dilang-ilang ya?”

Wonten kalih tembung ngkang ngemu wuwuhan, inggih

punika tembung disilih lan dilang-ilang.

Tembung disilih punika asalipun saking tembung lingga

silih, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. Tembung lingga silih punika salajengipun

dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di-, dene tata


di- + silih = disilih

Pramila tembung lingga silih punika menawi sampun

kawuwuhan ater-ater tripurusa di-, tembungipun ewah dados

disilih.

5)“Tenang Om mengko angger wis pragat takgawa mene maning ,


Tembung takgawa punika asalipun saking tembung lingga

gawa, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


77

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa tak-, dene tata rakiting


tak- + gawa = takgawa

Pramila tembung lingga gawa menawi kawuwuhan ater-

ater tripurusa tak-, tembungipun ewah dados takgawa.


1)“Ya jukutake Om.”

Tembung jukutake punika asalipun saking tembung lingga

jukut, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


dipunwuwuhi panambang –ake, dene tata rakiting tembungipun

inggih punika:

Jukut + -ake = jukutake

Pramila tembung lingga jukut menawi kawuwuhan

panambang –ake, tembungipun ewah dados jukutake.


Ing salebeting pacelathon antawis Agung lan Pak Ahmad

punika boten dipunpangihi wontenipun wujud uwuwhan seselan.


1)“Ya, miki jare Pae kon nyilihake nggon sampeyan.”

Tembung nyilihake punika asalipun saking tembung lingga

silih, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


78

dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ny- lan panambang –ake, dene


ny- + silih + -ake = nyilihake

Pramila tembung lingga silih punika menawi kawuwuhan

ater-ater ny- lan panambang –ake, tembungipun punika ewah

dados nyilihake.

2)“Tenang Om mengko angger wis pragat takgawa mene maning,


Tembung takilang-ilang punika asalipun saking tembung

lingga ilang, inggih punika wuud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. lajeng tembung ilang punika dipunrimbag kanthi

cara dipunwuwuhi ater-ater rtipurusa tak- lan panambang –ake,


tak- + ilang-ilang + -ake = takilang-ilangake.

Pramila tembung lingga silih punika menawi kawuwuhan

ater-ater tak- lan panambang –ake, tembungipun ewah dados

takilang-ilangake.

5. Analisis jinis, wujud lan tat rakiting wuwuhan ing salebeting pacelathon

antawis Pak Tarmin lan Pak Casdi.

Saking pacelathon punika dipunpanggihi tembung-tembung

ingkang ngemu wuwuhan inggih punika: ngendi, njongkot, klambine,

cemanthel, montoran, njahitake, ukurane, kegedhen, lurune, kudune,

taknggo, dipermak, mermak, dingei, ngumah, lan warnane.

79

No. Tembung Lingga

Ater-aterPana-

mbang

Sese-

lan

Rera-

NgkepTri-

purusa

Hanu-

Swara

Sanes-

ipun

1. Njongkot Jongkot n-

2. Klambine Klambi -ne

3. Cemanthel Canthel -um-

4. Montoran Montor -an

5. Mbiyen Biyen m-

6. Ditukokake Tuku di-

7. Njahitake Jahit n-

8. Ukurane ukur -ane

9. Kegedhen Gedhe Ke-

10. Lurune Luru -ne

11. Kudune Kudu -ne

12. taknggo Enggo Tak-

13. dipermak Permak di-

14. mermak Permak m-

15. dingei Ngei di-

16. ngumah Umah Ng-

80

17. warnane Warna -ne

a. Analisis ater-ater

1)“…… sampeyan kanding ngendi Kang, mene njongkot.”

Ing ukara punika wonten kalih tembung ingkang ngemu

wuwuhan, inggi punika tembung ngendi lna njongkot.

Tembung ngendi punika asalipun saking tembung lingga

endi, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung ancer-ancer. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi



ng- + endi = ngendi

Pramila tembung lingga endi menawi kawuwuhan ater-ater

hanuswara ng-, tembungipun ewah dados ngendi.

2)“Bisane, dipermak tah bisa sih Kang?”

Tembung dipermak punika asalipun saking tembung lingga

permak, inggih punika saking tembung manca ingkang

nandhakaken tembung kriya. lajeng tembung punika dipunrimbag

kanthi dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di-, dene tata rakiting


di- + permak = dipermak

Pramila tembung lingga permak punika menawi sampun

kawuwuhan ater-ater di-, tembungipun ewah dados dipermak.

81

3)” Ape mermak klalen terus, apa ape nggo sampeyan bae gelem

pora?”

Tembung mermak punika asalipun saking tembung permak,

tembung punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi ater-ater

hanuswara m-. Lajeng tata rakiting tembungipun inggih punika:

m- + permak = mermak

Pramila tembung lingga permak menawi kawuwuhan ater-

ater hanuswara m-, tembungipun ewah dados mermak.

4)“Endi mene, ora gelem nangapa wong dingei klambi.”

Tembung dingei punika asalipun saking tembung ngei

(maringi), inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. Lajeng tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di-, dene tata rakiting


di- + ngei = dingei

Pramila tembung lingga ngei punika menawi kawuwuhan

ater-ater tripurusa di-, tembungipun ewah dados dingei.

5)“Ya wis mengko sore sampeyan maring ngumah, eman-eman

wong kegedhen li nyong rada ora seneng karo warnane.

Tembung ngumah punika asalipun saking tembung lingga

umah, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung katerangan papan. Tembung punika lajeng dipunrimbag

82

kanthi dipunwuwuhi ater-ater hanuswara ng-, dene tata rakiting


ng- + umah = ngumah

Pramila tembung lingga umah menawi kawuwuhan ater-

ater hanuswara ng-, tembungipun ewah dados ngumah.

b. Analisis panambang

1)“Ya nggo anake nyong kae sing SD, jare klambine wis ora

kedheng.”

Tembung klambine punika asalipun saking tembung lingga

klambi, inggih punika wujud tembung aran. Lajeng tembung

klambi punika dipunrimbag kanthi dipunwuwuhi panambang –ne,


Klambi + -ne = klambine

Pramila tembung lingga klambi punika menawi kawuwuhan

panambang –ne, tembungipun ewah dados klambine.

2)“Oh, lha kuwi olih apa maning cemanthel nang montoran?

Tembung montoran punika asalipun saking tembung

montor, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung aran. Tembung punika lajeng dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –e, dene atat rakiting tembungipun

inggih punika:

Montor + -e = montore

83

Pramila tembung lingga montor punika menawi

kawuwuhan panambang –e, tembungipun ewah dados montore.

3)“Tuku sing wis dadi ukurane ora ana sing pas, mau kegedhen

kabeh.”

Tembung ukurane punika asalipun saking tembung lingga

ukur, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken



inggih punika:

Ukur + -ane = ukurane

Pramila tembung lingga ukur menawi kawuwuhan

panambang –ane, tembungipun punika ewah dados ukurane.

4)“Ya lurune sing ukurane rada cilik tah ana ndean? Wong aku

dhewek suka tuku sing wis dadi men ora usah njahitake.

Wonten kalih tembung ingkang ngemu wuwuhan

panambang inggih punika tembung lurune lan ukurane. Tembung

ukurane punika sampun dipunwedharaken poin tiga ing nginggil.

Tembung lurune inggih punika asalipun saking tembung

lingga luru, inggih punika eujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kriya. tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi panambang –ne, dene tata rakiting tembungipun

inggih punika:

Luru + -ne = lurune

84

Pramila tembung lingga luru punika menawi kawuwuhan

apanmbang –ne, tembungipun ewah dados lurune.

5)“Angger nyong kudu njahitake, wong sing wis dadi ukurane ora


ditukkokake anake nyong be ora tau taknggo wong kegedhen

sih.”

Tembung ukurane punika asalipun saking tembung lingga

ukur, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung . lajeng tembung punikadipunrimbag kanthi


inggih punika:

ukur + -ane = ukurane

Pramila tembung lingga ukur menawi kawuwuhan

panambang –ane, tembungipun ewah dados ukurane.

6)“Ya wis mengko sore sampeyan maring ngumah, eman-eman

wong kegedhen li nyong rada ora seneng karo warnane.”

Tembung warnane punika asalipun saking tembung lingga

warna, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung aran. Lajeng tembung lingga warna punikadipinrimbag

kanthi dipunwuwuhi panambang –ne, dene tata rakiting


Warna + -ne = warnane

85

Pramila tembung lingga warna menawi kawuwuhan

panambang –ne, tembungipun ewah dados warnane.

c. Analisis seselan

Ing pacelathnon punika dipunpanggihi wujud wuwuhan seselan

inggih punika seselan –um-, kados ing ukara ing ngandhap punika.

“Oh, lha kuwi olih apa maning cumanthel nang montoran?”

Tembung cumanthel punika asalipun saking tembung lingga

canthel, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken tembung

kriya. Lajeng tembung canthel punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi seselan –um-, dene tata rakiting tembungipun inggih

punika:

Canthel + -um- = cumanthel

Pramila tembung lingga canthel menawi kawuwuhan seselan –

um-, tembungipun ewah dados cumanthel.

d. Analisis rerangkep

1)“Ya nggo nyong dhewek, awit mbiyen pengin njahitake klambi

nggo dingo pranti kondangan.”

Tembung njahitake punika asalipun saking tembung lingga

jahit, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


dipunwuwuhi ater-ater hanuswara n- lan panmbang –ake, dene


86

n- + jahit + -ake = njahitake

Pramila tembung lingga jahit menawi kawuwuhan ater-ater

hanuswara n- lan panambang –ake, tembungipun ewah dados

njahitake.

2)“Tuku sing wis dadi ukurane ora ana sing pas, mau kegedhen

kabeh.”

Tembung kegedhen punika asalipun saking tembung lingga

gedhe, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken

tembung kahanan. Tembung punika dipunrimbag kanthi

dipunwuwuhi ater-ater ke- lan panambang –en, dene tata rakiting


Ke- + gedhe + -en = kegedhen

Pramila tembung lingga gedhi punika menawi kawuwuhan

ater-ater ke- lan panambang –an, tembungipun ewah dados

kegedhen.

3)“Angger nyong kudu njahitake, wong sing wis dadi ukurane ora


ditukokake anake nyong be ora tau taknggo wong kegedhen sih.”

Tembung ditukokake punika asalipun saking tembung

lingga tuku, inggih punika wujud tembung ingkang nandhakaken


dipunwuwuhi ater-ater tripurusa di- lan panambang –ake, dene


87

di- + tuku + -ake = ditukokake

Pramila tembung lingga tuku punika menawi kawuwuhan

ater-ater tripurusa di- lan panambang –ake, tembungipun ewah

dados ditukokake.

88

BAB IV

PANUTUP

A. Dudutan

Sasampunipun nglampahi panaliten ingkang nggadhahi irah-irahan

“Analisis Wuwuhan Basa Jawi Wonten Ing Tuturan Logat Pemalang Dhusun

Parunggalih Kecamatan Bodeh Kabupaten Pemalangan”, kanthi ancasing

panaliten punika inggih punika supados saged mangertosi wujud wuwuhan

basa Jawi ingkang wonten ing logat Pemalang mliginipun Dhusun Parunggalih,

pramila asilipun saking ngermbag skripsi punika dudutanipun inggih punika

wonten ing salebeting tuturan basa Jawi logat Pemalang punika kathahipun

wuud wuwuhan basanipun namung ngangge wujud wuwuhan ater-ater lan

panambang kemawon, ananging wonten ugi rerangkep antawis ater-ater lan

panambang. Wujud wuwuhan seselan punika limrahipun boten dipunangge

wonten ing salebeting basa Jawi tuturan Logat Pemalang punika, ananging

wujud seselan punika namung wonten ing pinten-pinten tetembunganipun

kemawon.

B. Pamrayogi

Sasampunipun panyerat ngandharaken pinten-pinten wujud lan jinis

wuwuhan basa Jawi ing salebeting tuturan logat Pemalang mliginipun ing

Dhusun Parunggalih, pramila pamrayogi ingkang panyerat aturaken dhumateng

pamaos antawisipun inggih punika:

89

1. Panyerat nggadhahi pangajab supados para pamaos punika mangertosi

langkung labet babagan wujud lan jinis wuwuhan basa mliginipun

wuwuhan basa jawi.

2. Kanthi panyeratan skripisi punika mugi kemawon saged paring

pambiyantu anggenipun nglestantunaken saha ngrembakakaken basa

lan budaya Indonesia mliginipun basa lan Budaya Jawa.

90

KAPUSTAKAN

Alwasilah Chaedar A. 1993. Linguistik Suatu Pengantar. Bandung: PT Angkasa.

Arifin Zaenal, Junaiyah, 2007. Morfologi Bentuk, Makna, dan Fungsi. Jakarta: PTGrasindo.

Ayatrohaedi. 1979. Dialektologi. Jakarta: Pusat Pembinaan dan PengembanganBahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Baribin Raminah. 2005. Bahasa Dan Satra Dalam Gamitan Budaya. Semarang:Rumah Indonesia.

Chaer Abdul, 2003. Linguistik Umum. Jakarta: Rineka Cipta.

Chaer Abdul, Leonie Agugtina. 2004. Sosiolinguistik. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Chulsum Umi, Novia Windy. 2006. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Surabaya:Kashiko.

Harjawijaya, Supriya Th. 2001. Marsudi Unggah-Ungguh Basa Jawa.Yogyakarta: Kanisius.

Mahsun, M.S. 1995. Dialektologi Diakronis. Yogyakarta: Gadjah MadaUniversity Press.

Mulyono Slamet. 2008. Kamus Pepak Basa Jawi. Yogyakarta: Panji Pustaka.

Partini, B. M. Hum. 2010. Sinau Unggah-Ungguhing Basa Jawi. Yogyakarta:Panji Pustaka.

Poedjosoedarmo Soepomo dkk, 1997. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: PusatPembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan danKebudayaan.

Lexy J Moleong, 2007. Metode Penelitian Kualitatif (edisi revisi). Bandung: PTRemaja Rosdakarya.

Samadi, Slamet Y. 2004. Bahasa Daerah Bahab Ajar PGSD UNS.Surakarta:_________.

Samsuri, 1994. Analisis Bahasa. Jakarta: Erlangga.

Samsuri Hamzah,________. Kamus Lengkap Bahasa Indonesia Moderen.Surabaya: Gresinda.

Setiyanto Bimo Aryo. 2007. Paramasastra Bahasa Jawa. Yogyakarta: PanjiPustaka.

90

Sudaryanto. 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yoyakarta: Duta WacanaUniversity Press.

Brataatmaja Kasida Heru T. 1987. Morfologi Bahasa Indonesia. Yogyakarta:Kanisius.

ANALISIS WUWUHAN BASA JAWI WONTEN ING TUTURAN … · afiksasi. Jenis imbuhan pada bahasa Jawa...

Documents

Transcript of ANALISIS WUWUHAN BASA JAWI WONTEN ING TUTURAN … · afiksasi. Jenis imbuhan pada bahasa Jawa...