ANALISIS STRUKTURAL LAN EKSISTENSI WANITA ING · PDF filePramila atur panuwun ingkang tanpa...

ANALISIS STRUKTURAL LAN EKSISTENSI WANITA

ING SALEBETING NOVEL SINGKAR

ANGGITANIPUN SITI AMINAH

SKRIPSI

TITIK YULIANI

NPM 06430589

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

2010

ii




SKRIPSI

Dipunaturaken kagem Fakultas Pendidikan Bahasa lan Seni

IKIP PGRI Semarang kangge Njangkepi Salah Satunggaling Syarat

Kagem Gelar Sarjana Pendidikan

TITIK YULIANI

NPM 06430589


IKIP PGRI SEMARANG

2010

iii

SKRIPSI




ingkang dipunserat lan dipunajukaken dening

TITIK YULIANINPM 06430589

Sampun dipunkukuhaken wonten ing ngarsanipun Dewan Penguji

Ing Surya 22 Agustus 2010

lan dipunsunyatakaken sampun memenuhi syarat

Dewan Penguji

Pangarsa Panyitra

Dra. Sri Suciati, M.Hum Dra. HR. UTAMI, M.HumNPP.19650316 199003 2 002 NPP. 906301071

Nanik Setyawati, S.S. M.Hum ______________________NPP. 99710115

Bambang Sulanjari, S.S. ______________________NPP. 077001187

Yuli Kurniati Werdiningsih, S.S. ______________________NPP.


IKIP PGRI SEMARANG

iv

SESANTI LAN PISUNGSUNG

SESANTILamun sira kepingin wikan marang jaman kelanggengan, sira

kudu weruh alam ira. Lamun sira durung mikani alamira

pribadi adoh ketemune.

Aja rumangsa bisa, ananging bisaha rumangsa.

PISUNGSUNG

Skripsi punika kapisungsung kagem :

1. Bapak lan ibu ingkang tansah maringi do’a

pangestu.

2. Kang mas Aslam Mahmudi ingkang kula

tresnani ingkang tansah setia ndampingi

anggenipun nyerat skripsi.

3. Katresnan anak kula Syauqy Muhammad

Arsyad.

4. Kaluwarga ingkang tansah kula tresnani.

5. Adhi kula ingkang sampun biyantu njagi Uqy.

6. Kanca-kanca IKIP PGRI ingkang senasib.

v

ATUR CECALA

Puji syukur dhumateng Allah SWT ingkang sampun nglimpahaken rahmat lan

hidayah, saengga skripsi saged karampungaken. Sadangunipun damel skripsi punika

panaliti kathah pambiyantu ingkang awujud pituduh saha bimbingan. Pramila atur

panuwun ingkang tanpa pepindhan kaathuraken dhumateng ingkang kinurmatan :

1. Muhdi, S.H. M.Hum minangka Rektor IKIP PGRI Semarang

2. Sri Suciati, M.Hum minangka Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa lan Seni.

3. Dra. H.R. Utami, M.Hum minangka Kaprodi Bahasa lan Sastra Jawa.

4. Nanik Setyawati, S.S. M.Hum minangka Pembimbing I, ingkang tansah sabar lan

bimbing paniliti nyusun skripsi.

5. Bambang Sulanjari, S.S. minangka Pembimbing II, ingkang tansah sabar lan

bimbing paniliti nyusun skripsi.

6. Sedaya dosen Program Studi Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang

ingkang sampun maringi pengetahuan selaminipun kuliah.

7. Kanca-kanca Program Studi Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang atas

kerjasama lan dukunganipun kagem

Panaliti nyadari bilih skripsi punika tebih saking kasampurnan lan mugi skripsi

punika saged mupangati kagem perkembangan ilmu sastra lan panaliten Sastra Jawa.

Semarang, Agustus 2010

Panyerat

vi

SARIPATHI

TITIK YULIANI. “Eksistensi Wanita ing Saklebething Novel SingkarAnggitanipun Siti Aminah”. Skripsi. Semarang: Fakultas Pendidikan Bahasa danSeni IKIP PGRI Semarang, Agustus 2010.

Novel Singkar anggitanipun Siti Aminah punika salah satungaling novelingkang nyariosaken paraga wanita (Nani) ingkang nunjukaken eksistensinipunnalika dipunjodhoaken dening ibunipun.

Momotaning prekawis wonten ing skripsi inggih punika (1) kadospundianalisis struktur novel Singkar anggitanipun Siti Aminah? (2) Kadospundi eksistensiwanita ing saklebeting novel Singkar anggitanipun Siti Aminah?.

Panaliten wonten ing skripsi punika ngginakaken pendekatan objektif amargianalisis punika kaangkat saking teks. Metodhe ingkang dipun ginakaken kanthimetodhe kualitatif. Sumber datanipun arupi teks novel Singkar Anggitanipun SitiAminah. Datanipun arupi unsur intrinsik lan teks-teks ingkang deskripsiakeneksistensi wanita. Teknik pangempaling data ingkang dipun ginakaken punika teknikcatet lan nyemak. Wondene teknik analisis data ingkang dipunginakaken inggihpunika analisis kualitatif kanthi metodhe deskriptif ingkang sifatipun nuturaken,maringi, nganalisis, lan nafsiraken.

Analisis struktur novel Singkar anggitanipun Siti Aminah kasusun sakingtema, latar, alur, penokohan, sudut pandang, lan amanat. Tema novel Singkar inggihpunika babagan jejodhoan. Latar dipun tunjukaken kanthi latar tempat kanthi nama-nama kota kadosta Yogya, Sleman, Bantul, Singkar. Plot utawi alur novel Singkarpunika alur flash back. Wondene skema alur flash back saged dipungambaraken D1-A-B-C-D2-E. Penokohan ing saklebeting novel Singkar anggitanipun Siti Aminahinggih punika Nani, Nusa, Kurniawan, Narumi, Inten, Sipon. Ingkang dados amanatinggih punika bilih tiyang gesang mbetahaken pambiyantu saking tiyang sanes.

Eksistensi wanita ing salebeting novel Singkar anggitanipun Siti Aminahterefleksi melalui sikap, perilaku, tindakan, jalan pikiran, rencana hidup, sartapaguneman paraga utama.

vii

DHAPTAR ISI

SAMPUL LUAR ................................................................................................ i

SAMPUL DALAM .............................................................................................. ii

PENGESAHAN ................................................................................................ iii

SESANTI LAN PISUNGSUNG ......................................................................... iv

ATUR CECALA ................................................................................................ v

SARIPATHI ........................................................................................................ vi

DHAPTAR ISI ..................................................................................................... vii

BAB I PURWAKA............................................................................................. 1

A. Landhesaning Pawadaning Irah-Irahan ............................................. 1

B. Momotaning Perkawis ....................................................................... 5

C. Ancasing Panaliten ............................................................................. 6

D. Mupangating Panaliten ...................................................................... 6

E. Panegesing Tembung ........................................................................ 7

1. Eksistensi Wanita ....................................................................... 7

2. Novel Singkar .............................................................................. 9

3. Siti Aminah ................................................................................. 11

F. Metodhe Panaliten ............................................................................. 12

1. Pendekatan Panaliten .................................................................. 12

2. Sumber Data lan Data ................................................................. 13

3. Teknik Pangempalaning Data ..................................................... 13

4. Teknik Analisis Data ................................................................... 15

5. Tata Rakiting Panyeratan ............................................................ 16

viii

BAB II LANDHESANING TEORI ................................................................... 17

A. Teori Strukturalisme ......................................................................... 17

B. Novel ................................................................................................. 17

1. Pangertosan Novel ...................................................................... 21

2. Fungsi Novel ............................................................................... 23

3. Unsur-unsur Intrinsik Novel ....................................................... 24

C. Teori Feminisme ................................................................................ 34

D. Teori Eksistensi ................................................................................. 28

BAB III ANALISIS STRUKTURAL LAN EKSISTENSI WANITA ING

SAKLEBETING NOVEL SINGKAR ANGGITANIPUN

SITI AMINAH ...................................................................................... 40

A. Analisis Struktural Novel Singkar Anggitanipun Siti Aminah ......... 40

1. Analisis Unsur-Unsur Intrinsik .................................................. 40

2. Analisis Struktur .......................................................................... 42

B. Analisis Eksistensi Wanita ing Saklebeting Novel Singkar

Anggitanipun Siti Aminah .............................................................. 54

BAB IV PANUTUP.............................................................................................. 57

A. Dudutan ............................................................................................. 57

B. Pramayogi .......................................................................................... 58

Daftar Pustaka

Lampiran

ix

PASARUJUKAN

Kula minangka Pembimbing 1 lan Pembimbing 11 mratelaaken bilih rancangan

skripsi kanthi irah-irhan Eksistensi Wanita ing Saklebething Novel ‘Singkar’

Anggitanipun Siti Aminah ingkang kadamel dening:

Nama : Titik yuliani

NPM : 06430589

Kasarujuk ing :

Dinten : ……………………

Surya : ……………………

Semarang, Juni 2010

Pembimbing 1, Pembimbing 2,

Nanik Setyowati, S.S.M,Hum Bambang Sulanjari, S.SNIP………………….. NIP. 077001187

Nguningani,

Kaprodi FBSJ

Drs.HR Utami,M.humNIP. 906301071

1

BAB I

PURWAKA

A. Landhesaning Pawadaning Irah-Irahan

Karya sastra punika bagian saking kabudayan, gesangipun wonten

gandengcenengipun kaliyan pangaribawa sosial lan budaya. Pangaribawa

sipatipun timbal balik, tegesipun karya sastra saged mangaribawani lan dipun

pangaribawa dening masyarakat.

Karya sastra ugi dipungginakaken kagem media mratelaaken pengalaman

panggangit. Ukara, tembung, lan basa ingkang dipunginaaken dening panganggit

punika basa ingkang endah saengga dadosaken raos remen kagem tiyang ingkang

maos. Prastawa-prastawa ingkang dipunangkat panggangit boten namung

prastawa ingkang sae kemawon ananging ugi prastawa ingkang awon wonten ing

salebeting carios. Ananging saking carios endah utawi awon punika kita saged

mundhut saripathinipun. Pangganggit ugi saged mangaribawa kabudayan

masyarakat tertemtu ing salebeting karya sastra ingkang dipun anggit, kadosta

pola pikir masyarakat.

Karya sastra Jawi ing jaman kepengker kuncara lan dipunpadosi dening

tiyang kathah amargi tansaya kasingkir lan kasungkur, jalaran buku-bukunipun

boten wonten. Kahanan ingkang makaten sanget mrihatinaken kagem lestarinipun

kasusastran Jawi, kamangka sastrawan Jawi tasih kathah cacahipun. Ananging

sastrawan Jawi langkung kathah ngasilaken karya sastra ingkang arupi abasa

2

Indonesia tinimbang abasa Jawi. Prekawis punika ingkang ndadosaken

kaprihatinan lan fenomena sosial ing jagad sastra Jawa.

Fenomena sosial saged dados salah satunggaling unsur novel. Novel dados

cipta sastra ingkang nggadahi pesan utawi amanat tartemtu. Tegesipun,

panggangit narik kawigatosanipun pamaos supados saged nampi gagasan-

gagasanipun.

Karya sastra saged arupi novel, puisi, cerpen lan kasusastran sanesipun.

Hakikat karya sastra inggihpunika bilih karya sastra nggadahi misi tertemtu

ingkang gegayutan dhateng prekawis gesang lan pagesangan manungsa. Karya

sastra fiksi kadosta buku-buku sastra utawa novel punika pakaryan ingkang

nggadahi nilai-nilai sosial, politis, religi, etika lan filosofis. Miturut Wellek lan

Werren (ing Nurgiyantoro, 2010: 3) fiksi punika satunggaling carios, lan ing

salebeting ugi nggadahi ancas maringi hiburan dumateng pamaos lan ugi wonten

tujuan estetik.

Novel punika satunggaling produk sastra ingkang penting kagem maringi

pandangan hidup sacara artistik imajinatif. Saengga prekawis ingkang

dipunjlentrehaken wonten ing novel inggih punika prekawis manungsa lan

kamanungsan (Suwarti, 2009: 2). Miturut Hudson (ing Azizah, 2008: 2) novel

punika karya sastra ingkang nggambaraken cita-cita, inspirasi lan eksistensi, lan

pakaryan wonten ing pagesangan kaliyan masyarakat, prekawis punika kabukti

saking hakikat lan eksistensi karya sastra ingkang interprestasi.

Perkembangan novel ing negeri Indonesia cukup pesat. Menika saged

kabuktiaken dhening kathahipun novel-novel enggal ingkang dipunterbitaken.

3

Novel-novel punika nggadahi pinten-pinten tema lan wos, ing antawisipun arupi

prekawis-prekawis sosial ingkang wonten masyarakat, ugi wonten

gandhengcenengipun kaliyan babagan wanita.

Wonten anggapan ing masyarakat ngingingi babagan wanita ingkang

nggadahi sipat lemah dadosaken wanita sansaya dipunsisihaken. Wonten

pendapat bilih sosok wanita punika irasional utawi emosional saengga wanita

boten saged dados pemimpin. Prekawis punika dadosaken kedudukan wanita ing

posisi ingkang boten penting. Kaum pria ingkang dipunanggep dominan

tinimbang wanita. Wanita namung dados kanca wingking utawi swargo nunut

neroko katut (Fakih ing Wardani, 2005: 5).

Wanita dipunciptakaken dados makhluk sosial lan makhluk individu

ingkang nggadahi kedudukan lan peranan ingkang sejajar kaliyan pria. Ananging

wonten ing gesang padinten jejeripun wanita langkung andhap tinimbang jejering

pria, saengga nimbulaken eksisistensi ingkang mujudaken nilai feminisme.

Eksisistensi punika filsafat ingkang nggadahi teges sedaya prekawis

ingkang pangkalipun wonten panggenan (eksistensi) lan titik sentralipun

manungsa. Manungsa punika boten dipuntemtokaken kaliyan faktor masyarakat,

biologis, trah lan nasib saking Gusti kemawon. Ananging dipuntemtoaken

piyambak. Manungsa punika satunggaling makhluk ingkang wiyar, ananging

kedah nggadahi raos tanggung jawab kaliyan punapa ingkang sampun

dipunlampahi (Werdinigsih, 2009: 35).

Tuwuhipun feminis punika nggadahi kepinginan kagem ningkataken

jejeripun drajad wanita supados sami utawi sejajar kaliyan kaum pria. Perjuangan

4

sarta usaha feminisme saged dipunlampahi kanthi pinten-pinten cara, supados

pikantuk ancas feminisme. Salah satunggaling cara inggih punika, wanita saged

pikanthuk hak lan kewajibanipun ingkang sejajar kaliyan kaum pria. Wondene

cara sanesipun inggih punika wiyaraken wanita saking ikatan lingkungan

domestik utawi lingkungan kaluwarga. Saengga saged nunjukaken tokoh-tokoh

carios wanita ingkang kuat lan mendukung nilai-nilai feminisme (Suwarti, 2009:

3-4).

Novel Singkar punika salah satunggaling novel basa Jawi anggitanipun Siti

Aminah ingkang kababar wonten ing taun 2008. Karya sastra anggitanipun Siti

Aminah punika dipunterbitaken dening Griya Jawi ingkang makarya sesarengan

kaliyan Organisasi Pengarang Sastra Jawa (OPSJ), Universitas Negeri Semarang.

Novel Singkar anggitanipun Siti Aminah punika wonten gegayutanipun

kaliyan eksistensi pribadi wanita nalika nglampahi peran lan kadudukanipun

ingkang dipun wujudaken wonteng ing sikap, tindakan perilaku, ucapan, jalan

pikiran, lan rencana hidup tokoh perempuan.

Novel Singkar anggitanipun Siti Aminah punika ngginakaken basa Jawa.

Siti Aminah njlentrehaken, sajatosipun carios novel punika dipunsetting wonten

ing desa Singkar, Bantul Yogyakarta. Wonten ing novel Singkar punika ingkang

dados temanipun babagan jejodhoan. Novel Singkar nyariosaken paraga Nani,

wanita ingkang badhe dipunjodhoaken dening ibunipun, bu Narumi. Adat kados

mekaten sampun turun-temurun ing salebeting kaluwarganipun Nani. Ibunipun

rumiyin ugi dipunjodhoaken dening tiyang sepuhipun. Dados bu Narumi ugi

badhe njodhoaken putrinipun kaliyan Kurniawan, priyayi ingkang dados pilihan

5

ibunipun. Ibunipun Nani nggadahi maksud ingkang sae, inggih punika kagungan

kepinginan bilih putranipun supados rabi kaliyan priyayi. Ananging Nani sampun

kagungan pacar Nusa. Sanajan Nusa menika sanes keturunan priyayi ananging

Nani sampun tresna kaliyan Nusa. Dados Nani boten purun dipun jodhoaken

dening ibunipun. Prekawis punika ingkang ndadosaken ibunipun Nani nglarang

sesambungan antawisipun Nani kaliyan Nusa. Sanajan kados makaten Nani nekat

ngelawan kepinginan ibunipun.

Kanthi landhsaning pawadaning irah-irahan punika, novel Singkar

anggitanipun Siti Aminah sanget nggreged dipun panaliti khususipun babagan

analisis strukturalime lan eksistensi wanitia ingkang dipunlampahi dening paraga

utama ing salebeting novel Singkar. Kanthi analisis strukturalisme saged

mangertosi unsur-unsur intrinsik ing salebeting novel Singkar, antawisipun tema,

latar, plot, tokoh lan penokohan, sudut pandang, amanat. Kanthi analisis

eksistensi wanita saged mangertosi keberadaan wanita utawi paraga-paraga

wanita ing salebething novel Singkar.

B. Momotaning Perkawis

Panaliten punika gegayutan kalian landhesan pamilihaning irah-irahan, ugi

wonten gandengcenengipun kaliyan prekawis wanita ingkang dados objek,

wondene momotaning prekawisipun inggih punika:

1. Kadospundi struktur novel Singkar anggitanipun Siti Aminah?

2. Kadospundi eksistensi tokoh wanita ing salebeting novel Singkar

anggitanipun Siti Aminah?

6

C. Ancasing Panaliten

Gegayuhan kalian prakawis-prakawis ingkang sampun dipunsebataken ing

momotaning prekawis, panaliten punika nggadahi ancas:

1. Njlentrehaken Struktur novel Singkar anggitanipun Siti Aminah.

2. Njlentrehaken eksistensi tokoh wanita ing salebeting novel Singkar

anggitanipun Siti Aminah.

D. Mupangating Panaliten

Mupangating panaliten punika wonten kaleh inggh punika mupangat teoritis

lan mupangat praktis.

1. Mupangat teoritis

a. Panaliten punika saged nambahi khasanah ilmu pengetahuan, khususipun

analisis karya kasusastran.

b. Saged mangertosi unsur-unsur intinsik ing salebething karya kasusastran.

c. Saged mangertosi eksistensi wanita utawi karakter-karakter paraga ing

salebething novel

d. Dadosaken pawadaning prekawis arupi konsep lan teori ing bidang sastra,

asilipun arupi novel-novel.

2. Mupangat praktis

a. Panaliten punika saged ndorong kagem ningkataken apresiasi sastra.

b. Panaliten punika saged biyantu kagem panaliten sanesipun ingkang

wonten gegayutanipun kaliyan analisis strukturalisme lan eksistensi

wanita ing salebething karya kasusastran ingkang arupi novel..

7

E. Panegesaning Tembung

Supados boten klentu anggenipun negesi tetembungan wonten ing irah-

irahan, tembung-tembung ingkang dipun tegesi inggih punika:

1. Eksistensi Wanita

a. Eksistensi

Eksistensi (abasa Inggris) asil saking tembung exist tegesipun

wonten. Eksistensi nunjukaken keunikan lan kekhasan individu. Wonten

ing filsafat moderen, istilah eksistensi namung dipinsarujukaken kagem

manungsa kemawon utawi individu ingkang konkrit. Bereksistensi boten

ateges gesang miturut pola-pola abstrak lan mekanis, ananging terus-

menerus ngawontenaken pilihan-pilihan enggal sacara personal lan

subjektif. Eksistensi sanes prekawis ingkang sampun pungkas, ananging

bab tata cara lan perilaku gesang ingkang dipunlampahi. Gesang punika

kathah pilihan. Manungsa nggadahi kehendak ingkang wiyar kagem

nemtoaken sedaya prekawis. Keputusan punika dipunpundhut

saksampunikpun mikiraken piyambak, saengga keputusan punika leres,

leres asil saking piyambakipun. Manungsa gesang sesarengan kaliyan

tiyang sanes. Ananging, kagem nunjukaken bilih manungsa punika

wonten, kedah mundhut kaputusan kagem gesangipun, boten wonten

intervensi saking tiyang sanes utawi kelompok. Dados wonten tegesipun,

bilih luwih tegas dhateng satunggaling individu utawi kelompok.

(http://rechtheory.blogspot.com/ 2008/11/teori-eksisensi.html).

8

Eksistensialisme inggih punika aliran filsafat ingkang pahamipun

berpusat ing manugsa, dados individu ingkang nggadahi raos tanggung

jawab ngingingi kepinginanipun inkang wiyar kanthi boten mikiraken

pundhi ingkang leres lan ingkang klentu. Eksistensialisme punika

njlentrehaken kawontenan manungsa, lan manungsa punika

dipunhadiraken kanthi kebebasan. (www.abdireja.co.cc/2010/02). Unsur-

unsur ingkang penting ing manungsa inggih punika kesadaran, bawah

sadar lan irrasionalitasnya (Werdiningsih, 2009 : 35).

b. Wanita

Wonten ing Kamus Besar Bahasa Indonesia (1988: 1007), wanita

tegesipun “perempuan dewasa”. KBBI ugi jlentrehaken bilih tembung

“kewanitaan” wonten sesambetan kalian wanita, sipat-sipat wanita,

keputrian.

Sacara etimologi rakyat Jawi (folk etimology, jarwodoso) tembung

wanita dipunpersepsiaken dados ‘wani ditoto’. Wanita tegesipun

manungsa ingkang nggadahi sikap alus, setia kaliyan garwo.

Miturut Ki Ageng Suryomentaram ing Sastroatmodjo (2006: 60-61)

wanita kedah nggadahi 5 kriteria pacandan kagem kasampurnan dumadi,

inggih punika:

1) Wanita kedah bekti semanggem miwah sumungkem. ‘wanita harus

berbakti dan bersujud kepada tanah air dan bangsa’.

9

2) Wanita kedah ririh, ruruh, rereh, ‘Wanita hendaknya melatih

kelembutan, kestabilan emosi, keteduhan sikap dan tenang dikala

menghadapi segala problema’.

3) Wanita kedah tajem, jinem, premanem, ‘Wanita hendaknya teguh,

mantap, namun sigap mengatasi segala hal’.

4) Wanita kedah wingit, lantip, lepas ing panggraita, ‘ Wanita harus

cerdas, tekun, cermat, teladan dan cepat menanggapi getaran-

getaran seputar’.

5) Wanita kedah gemi, nastiti, surti lan ngati-ati, ‘ wanita harus pandai

berhemat, tidak konsumtif, hati-hati dan pandai menyusun anggaran.’

2. Novel Singkar

Novel Singkar punika salah satunggaling novel abasa Jawa ingkang

anggitanipun Siti Aminah. Singkar ugi salah satunggaling desa utawi

kampung kadosta ingkang kaserat wonten ing salebething novel.

Novel Singkar nggadahi ukuran 19,6 cm x13.8 cm x 0,8 cm,

kandhelipun 134 kaca lan kaperang dados 24 bab. Samak ngajeng buku

langkung dipunkuwasani werni kuning, lan wonten gambar sepaleh

pasuryanipun wanita ingkang mapan ing perangan sisih kiwanipun buku.

Wonten ing buku dipunpanggihi seratan irah-irahan buku ingkang werninipun

abrit ingkang cinithak timbul, ngandhapipun kaserat aranipun panggangit.

Samak ngajeng ugi wonten sekedhik werni ijo ingkang mapan waonten ing

sisih kiwa ngandhap. Ing sisih nginggil tinulis pambabar buku inggih punika

Griya Jawi.

10

Samak wingking dipunkuwasani werni ijo. Wonten fotonipun wanita

ngangem kaca mripat ing sisih samak wingking. Wanita punika inggih punika

Siti Aminah., panganggit novel Singkar. Teks-teks alit ingkang werni kuning

ngebaki samak wingking novel. Sanesipun wonten ing sisih kiwa foto

panganggit lan ing ngandhap teks pethak ingkang katulis Siti Aminah, teks

kuning kasebat ugi wonten ing ngandhap samak wingking novel.

Teks kuning wonten ing sisih kiwa foto mujudaken profil panganggit,

wondene wonten ing ngandhap mujudake pethikan wosipun novel. Wonten

ing mriku ugi dipunjlentrehaken alasanipun panganggit damel novel Singkar

inggih punika kagem lestarinipun basa lan sastra Jawa. Boten namung nyerat

novel kemawon, ananging panganggit ugi nyerat cerkak lan opini pakaryan

panulis ingkang sampun nate kababar ing kalawarti abasa Jawi inggih punika

Jayabaya, Panjeber Semangat, Djoko Lodhang, lan harian Suara Merdeka.

Ugi nate kababar ing kalawarti abasa Indonesia kadosta, Jawa Pos, Kompas,

Kawanku, lan Panerbitan Lembaga-lembaga ing Yogyakarta. Wonten ing

samak wingking wonten ugi alamat e-mail panyerat. Ing perangan ngandhap

mapan gambar samak ngajeng sanes seratan ingkang ukuranipun alit lan sisih

tengenipun mapan seratan Singkar. Pojok kiwa ngandhap mapan kode ISBN,

lan alamat jangkep pambabar novel Singkar.

Singkar mujudaken novel abasa Jawa babagan jejodhoan. Paraga Novel

ing antawisipun Nani, Narumi (ibunipun Nani), Kurniawan, Nusa, Sipon

(ibunipun Narumi), Alsa lan Samhadi. Narumi njodhoken Nani kaliyan

Kurniawan, ananging boten purun amargi piyambakipun sampun nganggep

11

Kurniawan kados masipun. Nani tresna kaliyan Nusa, tiyang jaler ingkang

boten dipunremeni kaliyan tiyang sepuhipun. Alesanipun Narumi inggih

punika boten kepingin Nani gesangipun mlarat menawi jejodhoan kaliyan

Nusa, tiyang ingkang boten cetha pendamelanipun. Piyambakipun kepingin

bilih Nani saged jejodhoan kaliyan Sulaiman, tiyang sugih saka kutha

(http://chafidib nuabdillah.blogspot.com/2009_02_01_archive.html)

3. Siti Aminah

Siti Aminah ingkang nganggit novel Singkar asring dipunarani kaliyan

kanca-kancanipun inggih mbak “Amin”. Siti Aminah dipunwiyosaken

wonten ing salah satunggaling kampung ingkang wonten pinggiran Kota

Yogyakarta, yaiku kampung Bener.

Siti Aminah minangka panganggit karya-karya sastra kadosta cerkak lan

novel ingkang ngagem basa Jawa. Ngingingi alasanipun panganggit damel

novel punika kagem lestarinipun basa lan sastra Jawa. Karya-karya Siti

Aminah ingkang arupi cerkak lan opini nate kababar wonten ing kalawarti

abasa Jawa yaiku Jayabaya, Panjebar Semangat, Djaka Lodhang, lan harian

Suara Merdeka. Karyanipun Siti Aminah ugi nate kababar ing kalawarti abasa

Indonesia kadosta Jawa Pos, Kompas, Kawanku, lan panerbitan internal

lembaga-lembaga ing Yogyakarta ( http://chafidibnuabdillah.blogspot.com/

2009_02_01_archive.html ).

Karya-karya Siti Aminah ingkang arupi cerkak utawi opini antawisipun:

Sheila Marcia di Kampung Saya, hamil, dop yang hilang, Tommy tak mau

sekolah lagi, Tini, Air mata gali, Festival anak di kampung Bener

(http://aminyk.wordpress.com/2010/07 )

12

F. Metodhe Panaliten

Metodhe Panaliten kagem analisis novel punika ngginakaken metodhe

kualitatif. Metodhe kualitatif dipunanggep multimetodhe amargi panaliten

punika nglibataken gejala sosial ingkang relevan (Ratna, 2010: 47). Panaliten

kualitatif inggih punika panaliten ingkang nggadahi maksud kagem mahami

fenomena ingkang dipunlampahi dening objek panaliten. Kadosta pakaryan,

persepsi, motivasi, tindakan lan sakpanungalaning kanthi cara holistik lan

deskripsi ing wujud tembung-tembung lan abasa, ing dalem konteks, khususipun

ingkang alamiah lan lan mupangat kaliyan metodhe alamiah (Moeleong, 2005: 6).

1. Pendekatan Panaliten

Panaliten punika ngginakaken pendekatan objektif, inggih punika

menitikberatkan ing teks sastra ingkang dipunsebut strukturalisme utawi

intrinsik. Panaliten struktural langkung objektif amargi namung ngginakaken

sastra punika (Endaswara ing Wardani, 2005: 27).

Wondene pendekatan objektif punika ngutamaaken objek. Objekipun

inggih punika karya sastra ingkang dipunanalisis utawi dipunteliti. Wonten

ing pendekatan objektif karya sastra dipunanalisis unsur-unsuripun ingkang

asring dipunsebut analisis intrinsik. Prekawis ingkang kedah dipun pungkasi

wonten ing pendekatan objektif ing salebething karya sastra kadosta, citra

bahasa, stilistika lan aspek-aspek sanesipun ingkang nggadahi fungsi

dadosaken kualitas estetis (Ratna, 2010: 74), kanthi pendekatan objektif

unsur-unsur intrinsik karya sastra kadosta paraga, latar, sudut pandang saged

dipuneksploitasi.

13

2. Sumber Data lan Data

Miturut Lofland lan Lofland ing Moleong (2009: 157) sumber data

utama ing panaliten kualitatif inggih punika tembung-tembung lan tindakan,

sanesipun namung data tambahan kadosta dokumen. Wondene sumber data

ing panaliten inggih punika:

a. Sumber data

Panaliten punika panaliten sastra, dados ingkang dados sumber data

primeripun arupi karya sastra, novel Singkar anggitanipun Siti Aminah

ingkang kapacak dening Griya Jawi Semarang, 134 kaca taun 2008.

Wondene data skunderipun arupi buku-buku, artikel, lan panaliten

ngingingi novel.

b. Data

Data inggih punika sumber sedaya informasi utawi bahan mentah

ingkang dipunsediaken alam kagem dipunpadosi. Data mratelakaken

dados bahan ingkang saktrep kagem maringi jawaban dhateng prekawis

ingkang dipunkaji (Subroto Linda Arik Biyantari. 2009: 19).

Kangge ndudah struktur novel, data ingkang dipungginakaken

inggih punika tembung-tembung, ukara lan wacana ing salebeting novel

Singkar anggitanipun Siti Aminah ingkang ngrembag babagan struktural

lan eksistensi paraga wanita.

3. Teknik Pangempalaning Data

Teknik pangempaling data ing panaliten punika ngginakaken teknik

catat lan teknik nyemak kanthi cara studi pustaka. Teknik kapustakan, inggih

14

punika studi ngingingi sumber-sumber ingkang dipunginaaken ing panaliten

kadosta, dokumen dipunginaaken madosi data-data ingkang arupi cathetan,

transkip, buku, kalawarti, gambar, lan data-data ingkang sanes angka-angka

(Moeleong, 2005: 11)

a. Teknik nyemak

Teknik simak inggih punika metode kagem ngempalaken data

ingkang dipunlampahi kanthi cara nyemak suatu penggunaan bahasa

(Sudaryanto ing Linda Arik Biyantari, 2009: 20). Teknik nyemak inggih

punika kanthi cara maos karya sastra saklajengipun dipunanalisis.

b. Teknik cathet

Teknik cathet inggih punika teknik ingkang dipunginakaken kagem

ngempalaken data ingkang wonten ing salebeting karya sastra saklajengipun

dipuntulis kanthi bentuk catatan. Teknik cathet yaiku nyathet data ingkang

dipun anggep memenuhi wonten ing data panaliten (Sudaryanto ing Sopani

Ndruru, 2007: 12)

Teknik nyemak lan cathet punika satunggaling instrumen kunci ingkang

nindhakaken panyemakan sacara cermat, terarah, lan teliti dhateng sumber data

primer, inggih punika karya sastra ingkang dados sasaran paneliten ingkang arupi

teks wonten ing novel Singkar kagem memperoleh data yang diinginkan.

Wondene data sekunder punika arupi buku-buku, artikel, lan panaliten ingingingi

novel. Asil panyemakan kaliyan sumber data primer lan sumber data sekunder

kasebut, saklajengipun dipuncatet kagem dipunginakaken dados sumber data

ingkang badhe dipunginakakenn wonten ing penyusunan panaliten trep kaliyan

maksud lan ancas ingkang bdhe dipuncapai.

15

4. Teknik Analisis Data

Teknik ingkang dipunlampahi saksampunipun ngempalaken data inggih

punika analisis data. Analisis data punika dados faktor ingkang penting

kagem nemtoaken kualitas asilipun panaliten.

Wonten ing panaliten punika, panaliti ndudah data-data arupi prekawis-

prekawis strukturalisme lan eksistensi wanita teori feminisme. Wondene.

Analisis novel ingkang dados objek analisis struktural lan analisis

eksistensi wanita, ingkang dipuntindakaken kanthi cara :

a. Maos teks karya sastra ingkang arupi novel Singkar anggitanipun Siti

Aminah.

b. Nemtoaken unsur intrinsik ing saklebiting novel Singkar anggitanipun Siti

Aminah.

c. Nganalisis struktur novel Singkar ingkang arupi tema, latar utawi setting,

alur urawi plot, sudut pandang, penokohan, lan pesen utawi amanat.

d. Nganalisis eksistensi paraga wanita ing saklebiting novel Singkar

anggitanipun Siti Aminah.

e. Asil analisis struktur lan eksistensi wanita saklebiting novel Singkar

anggitanipun Siti Aminah dipundudut.

16

5. Tata Rakiting Panyeratan

Tata rakiting panyeratan wonten ing panaliten punika penting kagem

ngambaraken kanthi gamblang langkah-langkah ingkang katindakaken ing

panaliten ugi prekawis ingkang badhe dipunrembag wonten ing panaliten.

Wondene tata rakiting panyeratan inggih punika:

Bab I, ngrembag purwaka ingkang kasusun saking landhesaning

pawadaning irah-irahan, momotaning prekawis, ancasing panaliten,

mupangating panaliten, panandhesaning tembung, metodhe panaliten, lan tata

rakiting panyeratan.

Bab II, landhesaning teori ingkang ngrembag teori strukturalisme,

novel, teori feminis, lan teori eksistensi.

Bab III, pirembagan ingkang ngandharaken analisis struktural novel

lan analisis eksistensi wanita ing salebeting novel Singkar anggitanipun Siti

Aminah.

Bab IV, panutup ingkang wosipun arupi dudutan lan pramayogi,

punika dados bagian utawi bab ingkang pungkasan..

17

BAB II

LANDHESANING TEORI

A. Teori Strukturalisme

Teori wonten ing ilmu pengetahuan tegesipun model utewi kerangka

berfikir ingkang njlentrehaken fenomena alami utawi fenomena sosial tertemtu.

Teori dipunrumusaken, dipunkembangaken, lan dipunevaluasi miturut metodhe

ilmiah teori punika satungaling hipotesis ingkang sampun kabukti. Tembung teori

nggadahi teges benten-benten ing bidang pengetahuan ingkang benten, ugi

gumantung ing metodhologi lan konteks diskusi. Sacara umum teori punika

analsis sesambetan ing antawisipun fakta setunggal kaliyan fakta sanesipun.

Istilah teoritis dipunginakaken kagem njlentrehaken punapa ingkang

dipunramalaken dening satunaling teori, ananging dereng nate dipunobservasi

(http://aamovi.wordpress.com/2010/02/20/teori-sastra-struktural ).

Struktur inggih punika bagiyan saking sesambetan antawisipun setunggal

kaliyan sanesipun utawi kadospundi prekawis dipunsatuaken. Struktur punika

nggadahi sipat fundamental kagem satungaling sistem. Studi sastra struktural

boten mbetahaken satungalimg karya sastra tertemtu kagem objek studinipun,

ingkang dados objek kajianipun inggih punika seperangkat konvensi ingkang

saripathi lan umum saengga unsur-unsur kasebut sesambetan setunggal kaliyan

sanesipun ing keseluruhan ingkang wutuh (http://aamovi.wordpress.com/

2010/02/20/teori-sastra-struktural )

18

Istilah strukturalisme asil saking tembung struktur. Strukturalisme

tegesipun paham ngingingi unsur-unsur, inggih punika struktur mekanisme lan

gegayutanipun, gegayutan ing antawisipun unsur setunggal kaliyan unsur

sanesipun, ugi gegayutan antawisipun unsur kaliyan totalitasipun. Strukturalisme

asring dipunginaaken dening panaliti kagem nganalisis sedaya karya sastra. Kitha

ugi kedah nggatosaken unsur-unsur ingkang kaemot ing salebeting karya sastra.

Stuktur ingkang mbangun satunggaling karya sastra utawi dados unsur estetika

wonten ing karya sastra inggih punika: alur, penokohan, sudut pandang, gaya

bahasa, tema lan amanat (Azizah, 2008: 6-7).

Strukturalisme punika salahsatungaling teori ingkang nelaah karya sastra

ingkang otonom kanthi pendekatan ingkang dipunkhususaken ing struktur karya.

(Werdiningsih, 200 : 52). Struktur karya sastra ugi nggadahi pamanggih teges

gegayutan ing antawisipun unsur ingkang sipatipun timbal balik (Nurgiyantoro,

2010: 36).

Miturut Teeuw (ing Werdiningsih, 2009: 57) strukturalisme nggadahi ancas

kagem dungkap lan maparaken kanthi cermat, teliti, detail, kaitanipun sedaya

analisis lan aspek karya sastra ingkang dadosaken makna menyeluruh.

Miturut Nurgiyantoro (2010: 36), analisis strukturalisme saged ngginaaken

langkah-langkah kadosta:

1. Ngidentifikasi unsur-unsur instrinsik ingkang mbangun karya sastra.

2. Mengkaji unsur-unsur ingkang sampun dipunidentifikasi saengga

dipunpanggihi tokoh lan penokohan ing salebeting karya sastra.

19

3. Deskripsiaken prastawa-prastawa ingkang wonten gegayutanipun kaliyan

unsur-unsur instrinsik.

4. Nggayutaken ing antawisipun unsur-unsur sehingga dipunmangertosi tokoh,

alur ing karya sastra.

Miturut Goldman (ing Faruk, 1994: 12) karya sastra punika salah

satunggaling struktur ingkang statis, miyos saking proses sejarah ingkang dipun

hayati dening masyarakat. Analisis struktural boten cekap namung data unsur

tertemtu saking karya fiksi, kadosta prastawa, plot, latar, tokoh, lan

sakpanungalaning. Ananging ingkang penting sanget inggih punika nunjukaken

gegayutan antawisipun unsur lan sumbangan kagem ancas estetika lan sedaya

makna ingkang badhe dipuncapai. Prekawis punika kedah dipungatosaken amargi

karya sastra punika salah satunggaling faktor ingkang mbentenaken ing

antawisipun karya sastrasetunggal kaliyan karya sastra sanesipun.

Analisis struktural boten namung jumlah utawi daftar unsur-unsur ing

salebeting karya sastra, yaiku tema, tokoh, penokohan, point of view, lan unsur-

unsur sanesipun. Ananging kedah dipuntingali ugi gegayutan lan keterkaitanipun

antawisipun unsur ing kesatuan carios. Sarta efek punapa ingkang wonten ing

unsur lan kaseluruhan makna ing carios (Werdiningsih, 2009: 57-58).

Strukturalisme ketingal sederhana, ananging kajianipun mendalam lan dungkap

unsur-unsur dumugi permukaan. (Werdiningsih, 2009: 58).

Ancas saking analisis struktural inggih punika membongkar, memaparkan,

kanthi cara cermat keterkaitan dan keterjalinan saking pinten-pinten aspek

ingkang sesarengan membentuk makna ( Teeuw, 1984: 135).

20

Miturut Stanton (ing Nurgiyantoro, 2010: 25-29) njlentrehaken unsur-

unsur pembangun karya sastra utawi novel inggih punika fakta carios, tema, lan

sarana carios.

a. Fakta carios

Fakta wonten ing satunggaling carios inggih punika paraga, plot lan

latar. Tigang unsur punika dados unsur fiksi ingkang sacara faktual saged

dipunbayangaken prastawanipun, eksistensinipun wonten ing salebeting

novel. Fakta carios ugi asring dipunsebut struktur faktual utawi level faktual

satunggaling carios. Unsur-unsur punika dados kesatuan ing carios

(Nurgiyantoro, 2010: 25).

b. Tema

Tema inggih punika Prekawis ingkang dados adhedasar carios, lan

sesambetan kaliyan pengalaman pagesangan, kadosta prekawis cinta, tresnan,

pati, religius, pati, lan sakpanungalaning. Tema asring dipunsinonimaken

kaliyan ide utama lan ancas utama carios.

c. Sarana Carios

Sarana carios inggih punika teknik ingkang dipungginakaken dening

panganggit kagem milah lan nyusun detil-detil carios (prastawa lan

kadadosan) dados pola ingkang nggadahi makna. Ancas sarana carios punika

pamaos saged ningali fakta-fakta carios saking sudut pandang panganggit.

Sarana carios kasusun saking sudut pandang, gaya abasa, nada, simbolisme,

lan ironi.

21

Kanthi Analisis struktural saged maparaken, nunjukaken, jlentrehaken

unsur-unsur ingkang mbangun karya sastra, ugi jlentrehaken interaksi utawi

ingkang mbentuk makna ingkang utuh. Saengga dados kesatuan ingkang utuh

kagem tumuju pemahaman makna wonten ing novel Singkar.

B. Novel

1. Pangertosan Novel

Tembung novel asalipun saking abasa latin novellus, lajeng dipun

turunaken dados novies, ingkang tegesipun enggal. Tetembungan enggal

dipuntrepaken kaliyan kasunyatan, novel punika salah satunggaling jinis

carios fiksi (Waluyo, 2002:36). Novel (Inggris : novel) lan carios cekak

(short story) punika kaleh wujud karya sasrta ingkang dipunsebut fiksi.

Mlebet ing Indonesia lajeng dipunsebut novelet ingkang asalipun saking abasa

Italia novella (ing abasa Jerman: novelle). Istilah novella lan novelle wekdal

punika nggadahi teges enggal ingkang sami kaliyan istilah Indonesia Novelet

(Inggris: novelette), tegesipun satunggaling karya fiksi ingkang nglantrahipun

cekapan, boten nglantrah sanget, ananging boten cendhak (Nurgiyantoro,

2010: 9-10)

Jumlahipun tembung wonten ing novel kirang luwihipun 35.000

dumugi jumlah ingkang boten wates kinten-kinten 100 kaca lan saged

dipunwaos kaleh jam. Novel punika salah satunggaling karya fiksi ingkang

wosipun model pagesangan ingkang dipunidealaken, dunya imajinatif,

ingkang dipunsusun saking unsur intrinsik kadosta prastawa, plot, paraga (lan

22

penokohan), latar, sudut pandang, lan sakpanungalaning sedaya punika

nggadahi sipat imajinatif (Nurgiyantoro, 2010: 4).

Kathah sastrawan ingkang maringi wates utawi definisi novel. Wates

utawi definisi ingkang panganggit parengaken punika benten-benten amargi

sudut pandang ingkang dipunginaaken dening panganggit ugi benten.

Definisi-definisi punika ing antawisipun inggih punika:

a. Novel inggih punika sastra ingkang populer ing dunya. Wujud sastra

punika kathah ingkang dipuncetak lan kathah ingkang dipunedaraken,

jalaran daya komunitasipun ingkang wiyar wonten ing masyarakat (Jakob

Sumarjo, Drs).

b. Novel inggih punika wujud sastra ingkang nggadahi nilai-nilai budaya,

sosial, moral, lan pendidikan. (Dr. Nurhadi, Dr. Dawud, Dra. Yuni

Pratiwi, M.Pd, Dra. Abdul Roni, M.Pd).

c. Novel punika satunggaling karya sastra ingkang nggadahi kaleh unsur,

ingih punika unsur intrinsik lan unsur ekstrinsik ingkang kaleh unsur

punika nggadahi sesambetan amargi mangaribawani sanget ing

wontenipun satunggaling karya sastra (Drs. Rostamji, M.Pd, Agus

Priantoro, S.Pd)

d. Novel inggih punika karya sastra ingkang wujudipun prosa ingkang

nggadahi unsur-unsur intrinsik (Paulus Tukam, S.Pd).

(http://sobatbaru.blogspot.com/2008/04/pengertian-novel.html)

23

Saking pinten-pinten pendapat wonten ing nginggil, panyerat saged

dudutaken bilih novel inggih punika salah satunggaling wujud carios rekaan

ingkang nyariosaken satunggaling bagian kasunyatan saking pagesangan

manungsa kanthi sedaya pergolakan jiwanipun lan miyosaken konflik

ingkang pungkasipun saged mangaribawani dalan pagesangan utawi nasib

gesang.

2. Fungsi Novel

Dasaripun fungsi novel punika kagem menghibur pamaos. Hakekatipun

novel punika carios lan wonten ing salebeting ngemot ancas kagem hiburan

tiyang ingkang maos. Wellek lan Warren (ing Nurgiyantoro, 2010: 3) maos

satunggaling karya fiksi inggih punika ngraosaken carios, hiburan kagem

pikantuk kepuasan bathin.

Miturut Jakob Sumardjo lan Saini K.M (ing Nurdiani, 2010: 12) Fungsi

novel inggih punika (1) karya sastra (novel) maringi kesadaran kagem

pamaos ngingingi satunggaling kesaenan, (2) karya sastra (novel) ugi maringi

kepuasan bathin, hiburanipun arupi hiburan intlektual, (3) karya sastra (novel)

saged maringi kitha satunggaling penghayatan ingkang dipunmangertosi, (4)

maos karya sastra (novel) inggih punika karya seni endah lan nyekapi

kabethahanipun manungsa dateng naluri kebebasan kaendahan punika kodrat

manungsa. Wonten ing salebeting novel nggadahi kebebasan kagem

ngandharaken dialog ingkang saged nggerakaken ati masyarakat kanthi

kasugihan manah. Salah satunggaling prekawis ingkang kedah

24

dipunwigatosaken bilih novel sanes media ingkang ngutamaaken satunggaling

sisi pagesangan manungsa kemawon.

3. Unsur-unsur Intrinsik Novel

Novel punika satunggaling totalitas, menyeluruh lan sipatipun artistik.

Dados satunggaling totalitas, novel nggadahi unsur-unsur ingkang sesambetan

antawisipun satungal kaliyan sanesipun. Sacara erat lan saling

mengantungkan (Nurgiyantoro, 2010: 22-23). Unsur tembung, abasa punika

salah satunggaling unsur pembangun carios. Unsur-unsur pembangun novel,

kadosta plot, tema, paraga, lan latar, sipatipun rinci lan kompleks tinimbang

unsur-unsur cerpen (Nurgiyantoro, 2010: 12).

Unsur sacara tradisional saged dipunperang dados kalih bagian.

Pambagian ingkang dipunmaksud inggih punika unsur intrinsik lan unsur

ekstrinsik. Unsur intrinsik inggih punika unsur-unsur ingkang mbangun karya

sastra, wondene unsur ekstrinsi inggih punika unsur-unsur ingkang wonten

ing jawinipun karya sastra (Nurgiyantoro, 2010: 23).

Unsur intrinsk inggih punika unsur-unsur ingakang mbangun karya

sastra punika. Unsur-unsur ingkang sacara faktual dipunpanggihi nalika

tiyang maos karya sastra kadosta novel. Unsur intrinsik wonten ing satugaling

novel inggug punikaunsur ingkang sacara langsung nderek sarta mbangun

carios (Nurgiyantoro, 2010:23).

Wondene unsur-unsur intrinsik wonten ing satungaling karya fiksi

ingkang arupi novel inggih punika:

25

a. Tema

Miturut Shanton (ing Sugihastuti, 2010: 45) tema inggih punika

makna satunggaling carios ingkang sacara khusus maringi katerangan

sebagian unsuripun kanthi cara sederhana. Miturut Hartoko lan Rahmanto

(ing Nurgiyantoro, 2010: 68) tema punika gagasan dhasar umum ingkang

nopang karya sastra lan ngemot ing salebeting teks sebagian struktur

semantis lan nyangkut persamaan-persamaan utawi kabentenan. Tema

dipunsaring saking motif-motif ing karya sastra sesambetan ingkang

nemtoaken kawontenanipun prastawa-prastawa, konflik lan situasi. Tema

dados dhasar ngembangaken sedaya carios, saenggo sipatipun njiwai

sedaya bagian carios punika.

Tema ing karya sastra fiksi kedah dipundudutaken saking sedaya

carios, boten namung adhedasar bagian-bagian tertemtu carios, gagasan

dhasar umum satunggaling karya novel. Gagasan dhasar umum punika

ingkang dipuntemtoaken dening panganggit ingkang dipungginakaken

kagem ngembangaken carios (ing Nurgiyantoro, 2010: 70). Tema saged

dipunpanggihi kanthi cara dudutaken kaseluruhanipun carios (Sugihastuti,

2010: 46).

Tema karya sastra punika asring gegayutan kaliyan makna

pagesangan. Kanthi karyanipun panganggit mratelakaken makna tertemtu

pagesangan ngajak pamaos kanthi ningali, ngraosaken makna pagesangan

kasebut kanthi cara ningali prekawisipun.

26

Adhedasar pirembagan ing nginggil, saged dipundudut bilih tema

punika ide utama utawi inti saking carios ingkang salebeting ndudah

pokok pikiran utawi pokok pirembagan ingkang ndhasari satunggaling

carios ing karya sastra.

b. Alur utawi plot

Plot punika salah satungaling unsur karya fiksi ingkang wigati.

Miturut Abrams (ing Nurgiyantoro, 2010: 113) plot satungaling karya

fiksi bagian saking saking struktur prastawa-prastawa, inggih

punikaingkang ketinggal ing rakiting lan penyajian sedaya prastawa

kagem pikanthuk efek emosioanl lan efek artistik tertemtu. Plot tegesipun

kemudahan caris kagem dipahami. Plot satungaling karya fiksi ingkang

kompleks, ruwet, lan ewt dipunkenali sesmbetan antawisipun prastawa,

ndadosaken caris ewet dipunpahami (Nurgiyantoro, 2010: 110).

Stanton ngandharaken plot inggih punika carios ingkang wosipun

rakitaning kadadosan, ananging kadadosan punika namun dipungayutaken

sacara sebab musabab, prastawa sanesipun. Kenny, plot dados prastawa-

prastawa ingkang dipunpratelakaken ing carios ingkang sipatipun

sederhana, amargi panganggit nyusun prastawa-prastawa kanthi adhedasar

sebab musabab. Foster ngandharaken prastawa-prastawa carios ingkang

nggadahi penekanan wonten gayutanipun kaliyan kausalitas (ing

Nurgiyantoro, 2010: 113).

Miturut Stanton (ing Nurgiyantoro, 2010: 127) Klimaks inggih

punika nalika konflik sampun wonten ing intensitas inggil, lan nalika

27

(prekawis) boten saged dipunsingkiraken saking kadadosanipun.

Tegesipun adhedasar tuntutan lan kelogisan carios, prastawa punika kedah

kedadosan noten saged boten.

Miturut Tasrif (ing Nurgiyantoro, 2010: 149) plot punika

dipunperang dados gangsal bagiyan inggih punika:

1) Tahap penyituasian (tahap situation)

Tahap ingkang utama wosipun ngambaraken lan ngenalaken

situasi latar lan paraga-paragaing carios. Tahap punika tahap pambuka

carios, maringi informasi awal lan sanesipun ingkang wigati, fungsi

melandastumpui carios ingkang dpuncariosaken ing tahap

saklajengipun.

2) Tahap pemunculan ( tahap generating circmstances)

Prekawis-prekawis lan prastawa-prastawa ingkang nimbulaken

konflik dipunwiwiti. Dados, tahap punika tahap wiwitanipun konflik,

lan konflik punika berkembang lan dikembangkan dados konflik-

konflik ing tahap saklajengipun.

3) Tahap peningkatan konflik (tahap ricing action)

Konflik ingkang sampun dipuntimbulaken ing tahap kepengker

dados berkembang lan dipunkembangaken kadar intensitasipun.

Prastawa-prastawa dramatik ingkang dados inti carios dados

mencekam lan menegangkan. Konflik-konflik ingkang kadadosan,

internal, eksternal, utawi kalehipun pertentangan-pertentangan,

28

benturan-benturan, ing kepentingan, prekawis lan tokoh ingkang

tumuhu klimaks boten saged dipun hindari.

4) Tahap klimaks ( tahap climax )

Konflik utawi pertentangan, ingkang dipunlampahi dening

paraga carios ingkang tumuju titik intensitas puncak. Klimaks

satunggaling carios badhe dipunlampahi dening paraga-paraga utama

ingkang nggadahi jejer dados pelaku lan penderita kadadosan konflik

utama.

5) Tahap penyelesaian ( tahap end )

Tahap ingkang sampun ngantos klimaks dipunparingi

penyelesaian, ketegangan, dikendorkan, konflik-konflik sanes sub-

subkonflik, utawi konflik-konflik tambahan, menawi dipunparingi

jalan keluar, carios dipunpungkasi.

Dudutanipun alur punika jalinan prastawa ingkang mujudaken

carios saengga carios saged kaleksanan kanthi runtut, saking awal dumugi

akhir, lan pesen saged dipuntangkep dening pamaos.

Analisis alur novel Singkar ginakaken plot sorot balik utawi flash

back. Karya fiksi ingkang plotipun regresif sipatipun boten kronologis,

carios boten dipun wiwiti saking tahap awal, ananging saking tahap

tengah utawi pamungkas, nembe dipunlajengaken tahap wiwit carios

dipunkisahaken (Nurgiyantoro, 2010: 154). Wonten ing karya-karya

ingkang plotipun regresif. Carios dipun wiwiti kanthi pertentangan

ingkang sampun inggil (Nurgiyantoro, 2010: 154).

29

Menawi dipungambaraken ing bentuk skema, plot sorot balik,

inggih punika :

D1 A B C D2 E

D1 arupi wiwit pencariosan ingkang intinipun Nani. A, B, lan C punika

prastawa-prastawa ingkang dipun sorot balik ingkang intinipun prekawis

paraga utama.

Miturut Nurgiyantoro (2010: 155) Teknik pembalikan carios utawi

penyorotbalikan prastawa-prastawa, ing tahap kepengker saged

katindakaken mawi pinten-pinten cara. Teknik flash back asring narik

kawigatosan amargi saking wiwit pamaos sampun dipuntegangaken,

boten ngelampahi tahap perkenalan kadosto novel ingkang plotipun

progresif.

c. Latar

Miturut Abrams (ing Nurgiyantoro, 2010: 216) latar utawi setting

inggih punika pawadan prekawis ingkang biyantu njkentrehaken carios,

setting punika ing antawisipun wekdal, panggenan, sosial budaya.

Latar utawi landasan tumpu (setting) carios wonten fiksi boten

namung background, tegesipun boten namung nunjukaken kadadosan lan

kapan kadadosanipun (Sumardjo, 1994: 75). Semi (1993: 46)

njlentrehaken setting inggih punika lingkungan panggenan kadadosanipun

prastawa.

Stanton (ing Nurgiyantoro, 2010: 216), ngelompokaken latar,

sesarengan kalian plot lan paraga ing salebeting fakta (carios) amargi

30

tigang hal punika ingkang dipunhadapi lan saged dipunimajinasiaken

dening pamaos faktual nalika maos carios fiksi.

Unsur-unsur latar punika kaperang dados tigang unsur pokok inggih

punika :

1) Latar panggenan utawi tempat

Miturut Nurgiyantoro (2010: 227) masyarakat wonten ing lokasi

kadadosan prastawa ingkang dipuncariosaken wonten ing

satunggaling karya fiksi. Unsur tempat ingkang asring

dipungginakaken arupi panggenan-panggenan kanthi aran tertemtu,

panggenan tertemtu boten nama jelas.

2) Latar waktu

Latar waktu gegayutan kalian prekawis “kapan” kadadosan

prastawa-prastawa ingkang dipuncariosaken ing salebeting karya

fiksi. Prekawis “kapan” asring dipungayutaken kalian wekdal faktual,

wekdal ingkang wonten sesambetanipun utawi dipunkaitaken kalian

prastawa sejarah (Nurgiyantoro, 2010: 23).

3) Latar sosial

Pramayogi ing bab-bab ingkang sesambetan kaliyan pakaryan

pagesangan sosial masyarakat ing satunggale panggenan ingkang

dipuncariosaken ing karya fiksi. Tata cara pegesangan sosial

masyarakat nyangkup prekawis ing lingkup ingkang kompleks, saged

arupi kewasisan gesang, adat istiadat, tradisi, keyakinan, pandangan

gesang, cara berfikir, sikap, lan sanesipun ingkang kagolong kalian

31

status sosial paraga ingkang sesambetan, kadosto andhap, nengah, lan

inggil (Nurgiyantoro, 2010: 233-234).

d. Penokohan

Miturut Sudjiman (ing Sugihastuti, 2010: 50) carios rekaan

mratelaaken satunggaling utawi pinten-pinten tiyang ingkang dados

tokoh. Tokoh utawi paraga carios inggih punika individu rekaan inkang

nglampahi prastawa utawi perlakuan ing salebeting prastawa ing carios.

Dados paraga inggih punika tiyangipun.

Janes (ing Nurgiyantoro, 2010: 165) ngandharaken bilih penokohan

inggih punika nggambaraken kanthi gamblang ngingingi satunggaling

tiyang ingkang dipuntampilaken wonten ing carios. Miturut Janes lan

Sudjiman (ing Sugihastuti, 2010: 50) Penyajian watak, penciptaan citra

utawi nggambaraken satunggaling tiyang ingkang dipuntampilaken dados

tokoh cerita dipunsebut penokohan.

Penokohan inggih punika cara penyajian watak tokoh lan

penciptaan citra tokoh, sae kawontenan lahir utawi bathin, saged ugi arupi

pandangan hidup, sikap keyakinan, adat istiadat, lan sanesipun

(Suharianto ing Wardani, 2005: 12).

Tokoh-tokoh carios ing salebeting carios fiksi dipunbentenaken

dados pinten-pinten jinis kanthi adhedasar sudut pundi penamaan punika

dipunlampahi, adhedasar bentenipun sudut pandang lan tinjauan,

satunggaling tokoh saged dipun kategoriaken ing jinis paneneman

32

sesarengan, kadosto paraga utami protogonis – berkembang – tipika

(Nurgiyantoro, 2010: 126)

1) Paraga utama lan tokoh tambahan

Paraga uama inggih punika paraga ingkang kagoling wigati lan

nampilaken terus-menerus saengga ngraos, ndominasi ing carios.

Tokoh tambahan inggih punika paraga ingkang muncul wonten ing

carios namung beberaka kali, lan relatif andhap.

2) Paraga protogonis

Paraga protogonis inggih punika tokoh ingkang dipunremeni ing

salah satunggaling jinisipun sacara populer dipunsebat hero. Paraga

ing satunggaling pengejawantahan norma-norma, nilai-nilai ingkang

ideal kagem kitha. Paraga protogonis ndudah prekawis ingkang

jumbuh kaliyan pandangan kitha.

Satunggaling fiksi kedah ngemot konflik, ketegangan.

Khususipun konflik lan ketegangan ingkang dipunlampahi dening

protogonis. Paraga ingkang nyebabaken paraga konflik dipunsebat

paraga antagonis.

3) Paraga sederhana lan paraga bulat

Adhedasar watakipun, paraga carios saged dipunbentenaken ing

paraga sederhana lan paraga bulat. Paraga sederhana, mujudaken asli

inggih punika tokoh ingkang nggadahi satunggal kualitas pribadi

tertemtu. Tokoh ingkang nggadahi lan ndudah kemungkinan, sisi

kepribadian lan jati diri.

33

Istilah paraga sarujuk kaliyan tiyangipun, pelaku carios. Paraga

carios miturut Abrams (ing Nurgiyantoro, 2010: 165) inggih punika

tiyang ingkang dipuntampilaken wonten ing salebeting karya naratif,

dening pamaos dipuntafsiraken nggadahi kualitas moral lan

kecendrungan tertemtu kadosta ekspresi ingkang dipunucapaken lan

ingkang dipuntindakaken.

Tokoh carios nggadahi posisi strategis dados pembawa lan

penyampai pesan, amanat, moral utawi satunggaling prastawa ingkang

dipunsampekaken kagem pamaos (Nurgiyantoro, 2010: 167).

Paraga wonten ing salebeting novel singkar anggitanipun Siti

Aminah. Paraga utama wonten salebeting novel Singkar inggih punika :

Nani, Nusa, Narumi, Kurniawan, Sipon, Alsa, Samhadi.

e. Sudut pandang

Abrams (ing Nurgiyantoro, 2010: 248) sudut pandang utawi point of

view punika cara satungaling carios ingkang dipuncariosaken. Cara utawi

pandangan ingkang dipunginakaken panganggit kagem sarana nyajiaken

paraga, tindhakan, latar, lan prastawa ingkang mbebtuk carios ing

saklebeting karya fiksi dipuntujuaken kagem pamaos. Hakikatipun sudut

pandang punika strategi, teknik, siasat, ingkang sacara sengaja dipunpilih

dening panganggit kagem ndudah gagasan lan cariosipun.

Sudut pandang punika prekawis ingkang nyaran ing prekawis

teknis, sarana kagem mratelaaken maksud ingkang luwih ageng

tinimbang sudut pandang piyambak. Sudut pandang punika satungaling

34

teknik ingkang dipunginaaken dening panganggit kagem manggihi lan

mratelaaken makna karya sastra, supados tumuju lan sesambetan kaliyan

pamaos (Nurgiyantoro, 2010: 249).

f. Pesen utawi amanat

Pesen inggih punika maksud ingkang kakandung ing saklebeting

carios, amanat punika gegayutan sanget kaliyan tema. Moral ing karya

sastra saged dipuntingali dados amanat utawi pesen (Nurgiyantoro, 2010:

321). Miturut Kenny (ing Nurgiyantoro, 2010: 321) moral wonten ing

carios biasanipun dipunmaksudaken kagem saran ingkang sesambetan

kaliyan ajaran moral tertemtu ingkang sipatipun praktis, ingkang saged

dipunpundhut mawi carios ingkang gegayutan kaliyan pamaos.

C. Teori Feminisme

Feminisme asil saking tembung feminist (pejuang hak-hak kaum wanita),

ingkang saklajengipun dados tembung feminism (suatu faham yang

memperjuangkan hak-hak kaum wanita). Wonten pangertosan leksikal feminisme

inggih punika gerakan wanita kagem nuntut persamaan hak sepenuhnya antara

kaum wanita lan kaum pria (Wardani, 2005: 16). Menurut Goefe (ing Wardani,

2005: 16) feminisme yaiku teori persamaan hak antara laki-laki lan wanita ing

bidang politik, ekonomi, dan sosial, utawi gerakan ingkang terorganisasi ingkang

memperjuangaken hak-hak sarta kepentingan kaum wanita.

Kritik sastra feminis punika salah satunggaling disiplin ilmu kritik sastra

ingkang miyosipun dados respon feminisme ingkang tuwuh ing dunya. Kritik

35

sastra feminisme punika wewarah enggal wonten ing sosiologi sastra. Wiyosipun

sesarengan kaliyan kesadaranipun wanita ngingingi hakipun. Miturut Djajanegara

(ing Nurdiani, 2010: 20) kritik sastra feminis asil saking feminis, kagem ndudah

karya para panganggit wanita ing wekdal kepengker lan kagem mujudaken citra

wanita ing karya panganggit pria ingkang ngetingalaken wanita dados mahkluk

ingkang kanthi cara menapakemawon dipuntekan, dipunsalahtafsirkan sarta

dipunsepelekaken dening tradisi patriarkat ingkang dominan. Miturut Culler (ing

Sugihastuti, 2010: 7) ugi maparaken batasan umum kritik sastra feminis, kritik

sastra feminis inggih punika “maos dados wanita” punika kesadaran tiyang

ingkang maos bilih wonten perbedaan penting wonten ing jenis kelamin ing

makna lan perebutan makna karya sastra, kanthi tembung sanes wonten

bentenipun antawisipun jenis kelamin kaliyan makna karya sastra.

Teges kritik sastra feminis sacara sederhana miturut Sugihastuti (2010: 19)

inggih punika satunggaling kritik sastra ingkang ningali sastra kanthi kesadaran

khusus wontenipun bentenipun jenis kelamin ingkang gegayutan kaliyan budaya,

sastra lan pagesangan manungsa. Jenis kelamin punika dadosaken kathah

perbedaan ing sedaya sistem pagesangan. Wonten asumsi bilih wanita nggadahi

persepsi ingkang benten kaliyan pria nalika maos sastra.

Wondene tegesipun feminis sacara wiyar miturut Ratna (2010: 184) feminis

punika gerakan kaum wanita kagem nolak sedaya prekawis ingkang dipun

marginalisasiaken, dipunsubordinasiaken, dipunandhapaken dening kabudayan

dominan, ing bidang politik, ekonomi lan pagesangan sosial umumipun. Miturut

Goefe, feminisme inggih punika teori persamaan hak antawisipun kaum pria lan

36

wanita ing bidang politik, ekonomi, lan sosial, utawi gerakan ingkang

terorganisasi ingkang memperjuangkan hak-hak sarta kepentinganipun kaum

wanita (ing Sugihastuti, 2010: 18).

Suwarti (2009: 12-14) jlentrehaken jinis-jinis kritik sastra feminis ingkang

berkembang inggih punika:

1. Kritik ideologi

Kritik sastra punika nderekaken wanita, khususipunkaum feminis.

Ingkang dados pusat kawigatosan pamaos inggih punika citra sarta stereotipe

satunggaling wanita ing karya sastra. Kritik punika ugi neliti kesalahpahaman

ngingingi bab wanita lan sebabipun wanita boten dipungatosaken.

2. Kritik ingkang mengkaji panganggit-panganggit wanita

Panaliten sejarah karya sastra wanita, gaya panyeratan, tema, genre lan

struktur panganggit wanita. Ugi dipunkaji kreativitas panggangit wanita,

profesi panggangit wanita dados satunggaling perkumpulan, sarta

perkembangan, lan peraturan tradisi panganggit wanita.

3. Kritis sastra feminis sosial

Kritik punika neliti paraga-paraga wanita saking sudut pandang sosialis,

inggih punika kelas-kelas masyarakat. Pengkritik feminis nyobi ndudah bilih

kaum wanita salah satunggaling kelas masyarakat ingkang katindas.

4. Kritik sastra feminis-psikoanalistik

Kritik dipuntrepaken ing seratan-seratan wanita, amargi para feminis

percaya bilih pamaos wanita asring ngidentifikasi piyambak kaliyan

37

menempatkan ing paraga wanita, wondene paraga wanita umumipun dados

cermin panganggitipun.

5. Kritik sastra lesbian

Jinis punika neliti panyerat lan paraga wanita. Ragam kritik dipunbatesi

kaliyan faktor-faktor kadosta kaum feminis kirang remen kaliyan wanita

homoseksual, kirangipun jurnal-jurnal wanita ingkang nyerat lesbianisme,

kaum lesbian sarujuk kaliyan definisi lesbianisme, kaum lesbian kathah

ingkang ngginakaken abasa terselubung

6. Kritik feminis ras utawi etnik.

Kritik feminis punika nggadahi ancas pikanthuk pengakuan kagem

panyerat etnik lan anggitanipun, ing kajiyan wanita utawi ing sastra

tradisiaonal lan sastra feminisme. Kritik punika ninggalaken diskriminasi ras

ingkang dipunlampahi kaum wanita.

Pendekatan feminisme inggih punika pendekatan karya sastra ingkang

fokusipun kawigatosn relasi jender ingkang timpang lan mempromosikan tataran

ingkang seimbang kaliyan kaum pria miturut Djajanegara (ing nurdiani, 2010:

17).

Feminisme punika salah satunggaling faktor wontenipun prasangka jender

ingkang nimbulaken wanita dipunnomerkalehaken. Panemu bilih sacara universal

pria punika benten kaliyan wanita ndadosaken wanita dipunnomerkalehaken.

Prekawis bentenipun boten namung kriteria biologis, ananging ugi kriteria sosial

budaya. Pendapat punika dadosaken kaum wanita terpojokan, jalaran prekawis

punika kaum feminis memperjuangkan hak-hak wanita wonten ing sedaya aspek

38

pagesangan, ancasipun supados kaum wanita pikantuk jejer ingkang sedrajad

utawi sejajar kaliyan kaum pria.

Jender punika sipat ingkang melekat wonten kaum pria lan wanita ingkang

kasusun saking faktor-faktor sosial budaya, saeingga miyosaken anggapan

ingkang ngrembag peran sosial budaya pria lan wanita. Saking keterangan menika

saged dipunsimpulaken bilih dimensi jender punika wonten gegayutanipun

kaliyan feminisme, prastawa kesetaraan wanita, hak-hak wanita, lan ketidakadilan

dhateng hak wanita. (Fakih, 2000: xii).

D. Teori Eksistensi

Aliran eksistensialisme punika muncul rikala taun 1940 ingkang bertolak

saking filsafat eksistensialisme. Wewarah saking piwulang filsafat eksistensi

inggih punika manungsa boten namung dipuntemtoaken dening faktor

masyarakat, biologis, utawi trah utawi nasib saking Gusti kemawon. Ananging

manungsa dipuntemtoaken kaliyan piyambakipun. Manugsa inggih punika

makhluk ingkang wiyar lan lan kedah nggadahi raos tanggung jawab kaliyan

punapa ingkang dipunlampahi wonten ing salebeting kawiyaran kasebat

(Werdiningsih, 2009: 35).

Miturut Rachman ( ing http://www.abdiredja.co.cc ) eksistensialisme inggih

punika aliran filsafat ingkang pahamipun kapusat ing manungsa dados individu

ingkang tanggung jawab dhateng kapinginan ingkang wiyar lan boten mikiraken

sacara mendalam punapa ingkang sae lan punapa ingkang awon. Eksistensi

sesambetan kaliyan kawontenanipun manungsa, wontenipun lumantar kawiyaran.

39

Berekesistensi bisa diartikan secara dinamis. Bereksistensi berartimenciptakan dirinya secara aktif. Bereksistensi berarti berbuat,menjadi, merencanakan. Setipa saat manusia menjadi lebih ataukurang dari keadaanya. Di dalam filsafat eksistensialisme manusiadipandang sebagai terbuka. Manusia adalah realitas yang belumselesai, yang masih harus dibentuk. Pada hakikatnya manusiaterikat kepada dunia sekitarnya, terlebih kepada sesamanya.Filsafat eksistensialisme memberi tekanan pada pengalaman yangkonkrit, pengalaman yang eksistensial. Hanya arti pengalamanberbeda……....

Adhedasar miturut para filosof eksistensialis saged kitha semak wonten ing

pinten-pinten prekawis. Sepisan, motif pokok ingkang dipunsebat eksistensi

inggih punika cara wontenipun manungsa. Kaping kalih namung manungsa

ingkang bereksistensi. Tiga, pusat kawigatosan punika wonten ing manungsa.

Dados eksistensialisme sipatipun humanistik.

Eksistensi punapa ingkang wonten lan nggadahi wujud ingkang gamblang,

saged wonten (eksis). Manungsa saged gesang, makarya, lan berkelompok kaliyan

tiyang sanes. Rikala tasih wonten eksistensi, punapa ingkang wonten gesang,

hadir, lan tampil. Eksistensisialisme inggih punika aliran filsafat ingkang

menekankan aspek eksistensia. Salah satungaling ahli filsuf eksistensial inggih

punika Karl Jaspers, negesaken filsafat eksistesialisme inggih punika pamikiran

ingkang mupangataken sedaya pengetahuan obyektif ananging ugi mengatasi

pamikiran obyektif kasebat. Miturut Jaspers ugi, filsafat eksistensi sanes

satungaling eksistensi ingakang merenungkan kesaenan. Filsafat eksistensi

sipatipun praksis, inggih punika menghayati kesaenan. Tegesipun, kesaenan cara

pikiripun manungsa dipunbuktiaken kanthi pakaryan ingkang adhedasr

pamikiranipun (http://www.abdiredja.co.cc).

40

BAB III

ANALISIS STRUKTURAL LAN EKSISTENSI WANITA ING SALEBETING

NOVEL SINGKAR ANGGITANIPUN SITI AMINAH

A. Analisis Struktural Novel Singkar Anggitanipun Siti Aminah

1. Analisis Unsur-unsur Intrinsik

a. Tema

Tema inggih punika ide utama utawi inti saking carios ing

saklebeting ndudah pokok pikiran utawi pokok pirembagan ingkang

ndhasari satungaling carios ing karya sastra. Tema ugi nggadahi teges

sanes inggih punika prekawis ingkang dados dhasar carios, utawi ingkang

dados pokok prekawis wonten ing carios.

Wondene Novel Singkar anggitanipun Siti Aminah nggadahi tema

jejodhoan. Nani ingkang dados paraga utama badhe dipunjodhoken

kaliyan Kurniawan dening ibinipun (bu Narumi)

b. Alur utawi Plot

Plot utawi alur inggih punika jalan carios ingkang dipundamel

dening panganggit ing sklebeting novel, lan sesambetan kaliyan

kadadosan sacara beruntun kanthi ngatosaken sebab-musababipun

saengga mujudaken setunggal kesatuan ingkang wutuh. Alur utawi plot

ingkang dipunginaaken wonten ing novel Singakar inggih punika alur

sorot balik utawi flash black.

41

c. Latar utawi Setting

Latar utawi setting inggih punika pangenan, kahanan, lan wekdal

kadadosanipun prastawa ingkang wonten ing saklebeting carios. Latar

wonten ing novel Singkar ingkang nunjukakan latar pangenan punika

panganggit nyebataken nama kutha kadosta Yogyakarta, Bantul, Sleman,

lan sakpanungalaning.

d. Penokohan

Istilah paraga punika nunjuk dhateng tiyangipun utawi ingkang

nglampahi carios, wondene penokohan inggih punika pelukisan gambaran

ingkang gamblang paraga ingkang dipunandharaken wonten ing

saklebeting carios. Parag-paraga ingkan wonten ing novel Singkar ing

antawisipun Nani, Narumi (ibunipun Nani), Kurniawan, Nusa, Sipon (ibu

saking Narumi), Alsa, lan Samhadi. Ingkang dados paraga utama inggih

punika Nani.

e. Sudut Pandang

Sudut pandang hakikatipun punika strategi, teknik, siasat, ingkang

sacara sengaja dipunpilih dening panganggit kagem mratelaken gagasan

lan cariosipun. Teges sanesipun sudut pandang punika cara pandang

panganggit ing carios kasebat dados orang pertama, orang kedua, utawi

orang ketiga (pengamat carios). Sudut pandang wonten ing novel punika

panganggit dados pengamat carios utawi tiyang ketiga.

42

f. Pesen utawi Amanat

Pesen inggih punika maksud ingkang kakandung ing saklebeting

carios, amanat punika gegayutan sanget kaliyan tema. Pesen punika

gegayutan kaliyan sipat-sipat luhur kemanusiaan, memperjuangkan hak

lan martabat manungsa. Kanthi carios punika sikap, lan tingkah laku

paraga-paraga punika pamaos saged mundhut hikmahipun. Pesen utawi

amanat ingkang keemot wonten ing novel Singkar anggitanipun Siti

Aminah inggih punika tiyang sepuh punika boten saged meksa

kepinginanipun putra, ananging putra ugi mboten saged tumindak kathah

tanap kawontenanipun tiyang sepuh utawi tiyang sanesipun.

2. Analisis Struktur

a. Tema

Tema ing novel Singkar punika babagan jejodhoan, ingkang

dipuncariosaken wonten ing novel, bilih “tanpa pamit Nani

mbandhangake sepeda motore. Luhe isih dleweran. Kaca mripat cemeng

nylamuraken tlapukanipun ingkang mbrendul. Bablas medal saking

kampung ambyur ing ramenipun dalan. Perang antawisipun Nani kaliyan

Narumi pecah sawise pinten-pinten sasi namung padha menengan.

Amargi badhe dipunjodhoken kaliyan Kurniawan”. Prekawis punika

saged dipunpanggihi ing kuthipan:

“Ana sarate” celathune Narumi lirih tandhes. “Kurniawankoktampa utawa kowe ra nampa blanja saka aku maneh. Orakudu njur rabi. Ning tampanen tresnane”.Saknalika Nani ngebrak meja. Buku setumpuk ing ngarepedisamplak. Mawut. Saperangan ngenani Narumi. Nani kaca-kaca. “Kowe arep ngeboti Nusa cah gondrong kae? Apa sing

43

diboti? Sekolah ra dadi, gaweyan ra karuan, keluwarganedurung genah sisan,” kandhane Narumi panggah lirih nangingkebak pengancem. Tajem. Narumi ngget lambene, ngampetnesu. “Ya wis sakarepmu, aku ra arep cawe-cawe!” klepatNarumi Metu. (Singkar, 2008: 1-2)

Prekawis punika ndadosaken Nani nilar omah, amargi atinipun sakit

nalika dipunkandhani dening Narumi. Bab jejodhoan punika sampun

turun-temurun, Narumi ibu saking Nani rumiyin ugi dipunjodhoaken

kaliyan Sipon (ibu saking Narumi).

“Arep nggugu sapa kowe yen ora ngugu aku?” Narumi, kenyanembelas taun kuwi nglumpuruk. Nguguk neng ngisor witSukun Atine luwih lara, luwih nggrantes tinimbang nalikadikon metu sekolah biyen. Metu sekolah banjur ngurusiadhine lan mbokne garap sawah, samubarang kang wisdikenal lan raket karo panguripane saben dina. Dene nampapanglamarane wong lanang iki, Narumi ora bisa mbayangakepanguripan kaya ngapa bakal diadhepi. Dadimanten, ninggalomah, mbokne, adhi-adhine, desane. Banjur urip ing papananyar karo wong lanang kang ora dikenal karo keluwarganekangembuh kaya ngapa. Oh….embuh, embuh, ngen-ngeneNarumi bureg. (Singkar, 2008: 13)

Ngantos sawijing wekdal, Sipon kandha kaliyan Narumi, pak

Sulaiman arep mara karo wong tuwane sesuk sore, prekawis punika

dadosaken Narumi lara ati. Bab punika ketinggal ing kuthipan:

Sore kang ngiris-iris ati. Sulaiman sabrayat mara. Nggawablanjan maneka rupa. Sandhang penganggo warna-warna.Didandani Lik Darma wadon, nggango jarik lan klambimbayak olehe menehi Sulaiman, Narumi ora kaya padatan.Katon resik, luwih manis, lan diwasa. Lungguh ing sandhingeLik Ginah. Adhine Sipon kang ragil, Narumi tansah nungkul.Nalika keluwargane Sulaiman nakoni apa dheweke saguhdadi sisihane Sulaiman, Narumi panggah ora wangsulan,senajan mung nganggo sirahe. Cilakane, kuwi ditegesidheweke gelem nampa lamarane Sulaiman. (Singkar, 2010:16)

44

Adhedasar uraian ing nginggil saged dipundudutaken bilih tema

saking novel Singkar inggih punika jejodhoan ing antawisipun Nani

kaliyan Kurniawan lan Narumi (ibu saking Nani) kaliyan Sulaiman

b. Alur utawi Plot

Alur utawi plot wonten ing novel Singkar inggih punika alur utawi

plot flash back. Plot flash back ketingal wonten ing prastawa-prastawa lan

konflik-konflik ingkang dipunajuaken dening panganggit. Prekawis

punika ketingal ing kuthipan :

“Tenan, Ni, tenaga lan pikiranku entek, kasok kanggo mikirkekowe,” ujare Kurniawan nalika iku.Nani kang lungguh ing ngarepe panggah meneng wae.Kentekan wangsulan. Makaping-kaping dhewek kandhamarang priyayi ing ngarepe menawa tresnane wis nyantheling atine priya liya. Meksa Kurniawan ndesek dhewekenampa tresnane.“Kenapa kowe ra gelem mbukak atimu nggo aku? Sethitikwae,” panjaluke Kurniawan karo memelas. plak! Naninyamplak raine Kurniawan. “wis ayo ndang bali!” Naninyengklak ing sadhel motor kang isih dijagang. (Singkar,2008: 2)

Kurniawan meksa supados Nani purun mbukak atine, amargi

Kurniawa tresna sanget kaliyan Nani. Ketingal wonten ing cuplikhan:

“yen ora ana apa-apa ya wis ayo bali!” Nani lekas mangkelmaneh. “Kene kuncine!” Nani ngerogoh sak celananekurniawan, nanging nom-noman kuwi nyandhak tangane.“Sik!” narik lengene Nani diadhepake marang dheweke.Kekarone pandeng-pandengan.“ Kowe ra entuk pacaran karo wong liya,” celathuneKurniawan lirih tandhes, sinambi nyekel pundhake Nani.Nani mengkeret. “Aku dhewe sing arep macari kowe.”Nani nguwalake panyekele Kurniawan. Mundur sejangkah.Gedheg. “Ora isa aku.” (Singkar, 2008: 5)

45

Wondene tahapan plot wonten ing novel Singkar inggih punika :

1) Tahapan penyituasian (tahap situation)

Tahap penyituasian punika wonten ing novel kawiwitan saking

bagian setunggal, ingkang dipunwiwiti kanthi kawontenanipun

konflik. Kados kuthipan :

Sasuwene iki dheweke ora tau regejegan karo ibune. Ibuneuga prasasat ora tau gawe kuciwane. Apa kekarepane Nani,sauger iku ish ing dalan kang bener, mesthidiusahakake. Yasepisan iki dheweke gegeran. Lan ora baen-baen, babpasangan. Mula Nani rumangsa banget kelara-lara. Ibunekang tansah anut lan nyengkuyung kekarepane, sepisan ikinyoba nemtoake. Ndilalah ing perkara kang ora kenadiarani sepele. (Singkar, 2008: 31).

Tahap punika tahap awal ingkang dados pangkalipun prekawis

ing antawisipun Nani kaliyan Narumi.

2) Tahap pemunculan konflik

Tahapan konflik dipunwiwiti nalika Nani badhe dipunjodhoaken

kaliyan Kurniawan, ananging Nani nolak lajeng piyambakipun nilar

omah. Prekawis punika ugi dadosaken Narumi kaliyan Sulaiman

padudon.

Sulaiman kang nunggoni sinambi nonton tivi nyawangbojone. “Pirang-pirang dina kok geseh wae ki ngapa?”“Mbuh iki,” Narumi nyeruput tehe. “Sesuk isukdakperiksane maneh.”Lanang wadon padha srupat-sruputngombe wedange,suwara tivi kang mung capet-capet melu ngancani.“Ora, pirang-pirang dina aku kok ora weruh Nani kimenyang ngendi?” dumadakan Sulaiman pitakon.Narumi nyelehke gelas.”Embuh!” “Ora pamit karo kowe?”Narumi ora wangsulan malah ngeringkesi pirantine lanbablas mlebu kamar. (Singkar, 2008: 39)

46

Narumi ugi ndungkap prekawis nalika piyambakipun

dipunjodhoken dening tiyang sepuhipun, wonten ing kuthipan

“Kuwi merga dheweke durung ngerti, durung mikir. Akuwis ngalami, Pak! Kok kira aku ya sanalika gelem po karoSampeyan? Ora! Ning simbok meksa. Aku kudu rabi rosampeyan yen kepingin urip seneng tembe burine!”(Singkar, 2008: 40).

3) Tahap peningkatan konflik (tahap rising action)

Tahap peningkatan konflik kadadosan nalika Nani pinanggih

kaliyan Nusa, pria ingkang dipuntresnani ananging boten

dipunparengaken dening ibunipun. Prastawa punika saged

dipuntingali saking kuthipan :

“Sida kalkon padu karo Ibu,” kandheg, nguncalakepanyawange menyang lambe blumbang. “Dak kira luwihbecik pancen ngono, tinimbang perang dingin terus-terusan.”Perkarane, ora mungkin aku ro ibu terus wae gegeran. Akuisih mbutuhake ragad lan ibu mung gelem ngragadimenawa aku manut karepe,” nani nyawang Nusa. MeruhiNusa kang ora nuduhake tanda arep kumecap, Nanimbacutake, “Iki uripku dudu urip ibuku. Aku dewe wenangkanggo milih dalanku.” (Singkar, 2008: 80-81).

Ananging Nusa pria ingkang dipun tresnani dening Nani boten

saged biyantu prekawis ingkang saweg dipun lampahi ;

“Tulung temoni wong tuwaku,” kandhane Nani lirih, mehora krungu.Nusa unjal ambegan. Jero-jero banget. Ora ngerti kepriyekudu mangsuli panjaluke iki.“Aku percaya kowe seneng karo aku. Lan menawa kowekabotan nemoni wong tuwaku, ora ateges ilangkepercayaanku.” Bacute Nani kesusu, sumelang Nusa klerutangkep marang tembung-tembunge.Nganti sauntawa nembe Nusa celathu. Abot, a lot. “ora kokaku ra gelem nemoni wong tuwamu, mung durungwayahe,” Nusa kewuhan golek tembung kang bisa makili

47

pangrasane nanging uga aja nganti nglarani atine kekasihe.”(Singkar, 2008: 80).

4) Tahap klimaks (tahap climax)

Tahap punika kadadosan nalika Nani pepanggihan kaliyan

Nusa, kadosta wonten ing kuthipan:

Senajan sadawane dalan saka Singkar tumuju omahe Nani,Nusa nyepakake ukara kanggo mblakakake marang Naniapa sejatine kang dumadi, ora wurung barang kenya iku wisana ing ngarepe, ilang kabehtembung-tembunge. Ora mumgbabanggone mblakakake kang dadi angel metune, nanginguga merga mikirakeakibate. Kepriye yen sawisi ngerti sapaNusa sabenere, Nani banjur medhot kartesnane, banjurngedohi? Ah, dhek mau ing dalan Nusa wisnyamadyakaken atine kanggo nampa apa wae resikone.Jebul nalika dhep-dhepan karo kekasihe rasa wedine malahngupeng atine.(Singkar, 2008:125)

5) Tahap penyelesaian (tahap end)

Tahap penyelesaian Novel Singkar dipunpungkasi kanthi happy

ending. Prakawis punika dipuntandai ing antawasipun Nani kaliyan

Kurniawan kepanggeh, Kurniawan nyuwun pangapura amargi meksa

katresnanipun dhateng Nani, lan ibunipun Nani sadhar bilih

tumindakipun salah.

“Aku njaluk ngapura, wis ngribeti pikiranmu,” mandhegunjal ambegan. ‘Sedhela meneh aku pindah kos, kontrakuwis entek, muga-muga bisa mbiyantu kowe uwal sakaAku.”Seneng mono ora keno dipekso. “Bodhone aku sasuweneiki.” Kandhane karo mesem kecut (Singkar, 2008: 132).Eman nembe saiki aku sadhar, aku wis gawe kaluputan.Tresno mono ora bisa kena dialangi-alangi. Aku njalukngapura ya? Muga-muga durung telat.”

48

Jalaran pinanggih kaliyan Kurniawan ingkang nyuwun

pangapunten amargi sampun mekso tresnanipun Nani. Nani nembe

sadhar. Kadosto kuthipan punika :

Nembe saiki Nani nggatekake, iki bedane kembang salakkaro kembang-kembang liyane. Nani ngiling-ilingi. Tanpadikembangi dening manungsa. Janjangan salak ora bakalkebak. Awit ora kabeh kembang dadi who-wohan.Kembang salak iku prasasat dheweke dhewe, kang ora bisatumindahk akeh tanpa anane wong liya, mbuh kuwi Nusa,Kurniawan, ibune, apa dene wong-wong liyane (Singkar,2008: 133).

Pungkasanipun sedaya prekawis ingkang beku dados cair

amargi jejodhoan wonten ing wekdal punika mboten sios

dipunlampahi dening Nani.

“Aku wis omong karo mbokmu. Kahanan beda karokahanan biyen. Yen biyen mbokmu dakpekso rabi mergaaku kangelan nguripi, saiki wayahe kowe milih dalanupripmu dhewe. Merga wong tuwamu wis bisa nyukupi”.Ujare Sipon tanpa noleh putune (Singkar, 2008: 133).

Analisis plot wonten ing nginggil ngetingalaken bilih plot novel

Singkar inggih punika campuran. Wondene tataran plot novel inggih

punika flash back. Bagian satunggal dumugi bagian sekawan likur

ngetingalaken sudut pandang paraga setungal kaliyan paraga sanesipun

ingkang tumpang tindih.

c. Latar utawi setting

Analisis latar utawi setting wonten ing novel Singkar anggitanipun

Siti Aminah antawisipun :

49

1) Latar Panggenan utawi Tempat

Latar panggenan wonten ing salebeting novel Singkar

anggitanipun Siti Aminah dipuncariosaken kanthi gamblang.

Wondene latar panggenan wonten ing ing novel punika desa Singkar,

Yogyakarta, kados wonten ing cuplikan :

“Singkar sawijining desa selawe kilo kidul punyeringkutha. Desa kang keliwatan kali gedhe lan kimplah-kimplah banyune, nanging ora duwe saluran irigasikanggo tetanduran ing sawahe. Menawa rendheng teka,wong-wong padha nandur pari. Njagakake tibane udankanggo mbanyoni. Yen mangsa udan dawa bisa panenpindho kanthi asil kang lumayan. Nanging yen nuju udanemung sedhela, kepeksa panen kang kapindho kena puso(Singkar, 2008: 18).

Ugi kaandharaken wonten ing cuplikan punika :

“Neng Sleman, mas. Desa wisata ki wis pirang-pirang.Bantul wae kang ketinggalan. Mangka yen dak sawangBantul ora kalah karo Sleman. Delengen Singkar iki coba.Papan kang ana ereng-erenging gunung iki dadi dayatarik tersendiri lho , Mas.” (Singkar, 2008: 54)

2) Latar wekdal utawi wektu

Latar wekedal ing novel Singkar punika gamblang sanget,

amargi panganggit sacara tersurat dipunandharaken wonten ing novel.

Gambaran wekdal punika saged dipuntingali kanthi cuplikan:

Gerimis, jare para ahli mono iki wis dudu mangsaneketiga wis anguk-anguk teka, najan semono, Yogya lankutha-kutha ing pesisir kidul isih asring katekanan udankang dikira nandhakake mangsa rendheng bakal dawa.Mula saperangan para tani durung nyiapi bakal tekaneketiga (Singkar, 2008: 70)

50

Ugi saged ketinggal wonten ing cuplikan punika:

Srengenge lagi wae njedhul. Cahyane cumlorot sakaselaning wit-witan sacedhak grojogan. Rasa atis kangditinggalake dening wengi durung babar pisan ilang.Nanging wong-wong ing Gadingan wis wiwit mautemandang. Ana kang menyang kebonan, menyangsawah, utawa nandangi pegaweyan omah (Singkar, 2008:89).

3) Latar sosial

Latar sosial ing novel Singkar gegayutan kaliyan masyarakat lan

pagesangan paraga-paraga ing salebeting novel Singkar inggih punika

pagesangan sossial. Kadosta cuplikan ing ngandhap.

Wong lanang saka kutha. Ketara. Sandhang penganggonebecik, resik. Pakulitane kuning. Jare wong-wong ing desa,bocah wadon kudu ngati-ati marang wong-wong kayangono kuwi. Akeh carios menawa wong lanang sakakutha numpak kendharaan ngono kuwi padha nggolekiprawan desa.( Singkar, 2008: 13)

d. Penokohan

1) Paraga Nani

Paraga Nani punika paraga ingkang sederhana lan nggadahi

sipat boten neko-neko, ketingal wonten ing satungaling kuthipan teks

novel :

Nani, dedege kang ora sepira dhuwure, pakulitane kangora kena diarani kuning, rambute potongan cendhak radangombak, lan sunar mripate kang galak.Nani kenya kang tansah apa anane. Ora kenal tedhengaling-aling. Kala-kalamalah ora kenal isin. Dhewekeduwe sikap marang samubarang. Lan merga sikape kangpengkuh iku kala-kala dheweke katon lucu, wagu mergabeda karo kanca-kancane. Senajan mengkono, kenya ikubakal tetep lumaku. Ing dalan kang kala-kala kududipecaki dhewe, awit dalan umume ora nyocogidheweke.(Singkar, 2008: 66-67).

51

Kanggone Nusa, Nani dudu kenya sembarangan. Samubarang

ingkang dipuntindakaken mujudaken pilihan sadhar. Tegesipun

piyambakipun milih nindakake utawi nilar samubarang kanthi

pretungan.

2) Paraga Narumi

Paraga Narumi punika dados paraga ingkang nelangsa

saksampunipun bapak saking Narumi nilar dunya piyambakipun

kedah nampa biyantu ibinipun,

Kaya saben dinane, esuk mau Narumi uga tangisadurunge bedhug subuh. Ngliwet, nggodhog banyu,nggawekake wedang mbokne, mbiyantu adhi-adhine aduslan dandan, nyekapi sarapan, lan ndulang Tarinah, adhinesing cilik dhewe. Sawise mbokne budhal menyang sawahlan Bariyadi uga Lestari padha sekolah, nembe Narumingopeni awake dhewe.(Singkar, 2008: 11-12)

Boten namung biyantu mbokne ngurusi adhi-adhine, kawiwitan

patine bapake, ugi leren angenipun sekolah. Narumi kedah nampa

panglamaranipun wong lanang saka kutha kang durung dikenal. Ing

kuthipan punika

Wiwit tekane Sulaiman, wong kutha iku kang sepisanan,Narumi ngrasakake anane owah-owahan sajeroning uripe.Sulaiman kang mara seminggu sepisan, sinambi njupukberas ing selepane Kaji Sanip, mesthi nggegawa kanggodheweke lan keluwargane. Saka pangan nganthisandhang. Mesthi wae Sipon lan saanake dadi senengdiparani. Kejaba Narumi. Senajan mbokne ora tau omongapa-apa, dheweke krasa menawa tekane Sulaiman mesthigegayutan karo uripe. (Singkar, 2008: 16)

Pungkasanipun Narumi dipunjodhoken dening Sipon kaliyan

Sulaiman tiyang sugih saking kutha.

52

3) Paraga Kurniawan

Kurniawan punika paraga ingkang nggadahi raos remen kaliyan

Nani lan kaliyan ibu Narumi dipunanggep anakipun. Ananging

katresnan Kurniawan kagem Nani boten dipuntampi, amargi sampun

wonten kekasih sanes.

“Kenapa kowe ra gelem mbukak atimu nggo aku?Sethitik wae,” panjaluje Kurniawan rada melas.Nani ngguyu. “Kok dadi nyang-nyangan. Rasa kuwi dududagangan je, Mas. Aku ora iso. Tenan, “sidane Nanimenehi wangsulan. Wangsulan kang ora beda karowangsulane minggu wingi, biyen, sasi kepungkur, lanmbokmenawa uga luwih setaun kepungkur nalika sepisanKurniawan mblakakake pangrasane. (Singkar, 2008: 2).

4) Paraga Sipon

Paraga Sipon punika ibu saking Narumi, Sipon njodhoake

Narumi kaliyan tiyang kutha inggih punika Sulaiman, kanti alasan

punika Sipon boten marengaken Narumi anggon, kathi kuthipan

punika

Eman sore iki Sipon ora nggolehake dheweke angon. JareNarumi wis prawan, ora pantes maneh menawanggandheng kebo lan nggoleke pakan. Bari kang kajibahnggenteni. Narumi kuciwa, nanging ora wani kandha apa-apa mung batine muni-muni marang wong kutha kangteka awan mau. (Singkar, 2008: 15).

5) Paraga Nusa

Nusa punika paraga ingkang dipuntresnani dening Nani,

ananging katresnanpunika dipunlarang dening ibunipun Nani ibu

Narumi kathi alesan cah ora genah. Nusa wonten ing novel nggadahi

urip kanthi sederhana.

53

Ketingal wonten ing kuthipan punika:

Urip kekurangan wis dadi sandhang panganggone. Rongtaun lawase Nusa manggon, dadi perangane warga kene.Desa kang mapan ing ereng-erengan pegunungan. Torikancane kang sepisan nggawa dheweke mrene. NgenalakeNusa marang wong-wong desa, nom lan tuwa, lanang lanwadon. Nuduhake kahanan sakupeng desa, sawahe,tandurane, lan sapiturute.Tori uga kang ngajari dhewekeurip prihatin, nyawiji karo wong-wong desa.

e. Pesen utawi Amanat

Amanat ingkang saged dipunpundhut saking karya sastra arupi

novel Singkar anggitanipun Siti aminah gegayutan ing antawisipun nilai

feminisme inggih punika bilih jejodhoan wonten ing wekdal kepengker

tasih dipuntaati, ananging wonten ing wekdal punika jaman modheren ,

bab jejodhoan sampun kathah ingkang nentang. Kados kuthipan punika

“Aku wis omong karo mbokmu. Kahanan beda karo kahananbiyen. Yen biyen mbokmu dakpekso rabi merga aku kangelannguripi, saiki wayahe kowe milih dalan upripmu dhewe.Merga wong tuwamu wis bisa nyukupi”. Ujare si Pon tanpanoleh putune (Singkar, 2008: 133).

Ugi ketingal wonten ing salah satunggaling kuthipan teks

sanesipun:

Nani panggah lungguh ing ing ngarep dhingkel karo nyuthikimawa. Atise angin sore wis wiwit krasa. Ing sisih dhingkelkaton tumpukan kembang salak lanang garing. Naningranggeh lan ngumpulake ing luweng. Byar. Sakala katongeni mubyar sajeroning luweng lan kuwawa nyingkirake rasaadhem.Nembe saiki Nani nggatekake. Iki bedane kembang salakkaro kembang liyane. Nani ngiling-iling. Tanpa dikembangidening manungsa, janjangan salak ora bakal kebak. Awit orakabeh kembang dadi who-wohan. Kembang salak ikuprasasat dheweke dhewe, kang ora bisa tumindak akeh tanpaanane wong liya. Mbuh kuwi Nusa, Kurniawan, ibune,apadene wong-wong liyane.

54

B. Analisis Eksistensi Wanita ing Salebeting Novel Singkar Anggitanipun Siti

Aminah

Eksistensialisme inggih punika aliran filsafat ingkang pahamipun berpusat

ing manungsa dados individu ingkang wiyar boten mikiraken sacara mendalam

punapa ingkang sae lang ingkang awon. Wondene unsur-unsur ingkang wigati ing

manungsa inggih punika kesadaran bawah sadar lan irrasionalitas

(Werdiningsih, 2009: 35).

Analisis eksistensi paraga wanita ing salebeting novel Singkar anggitanipun

Siti Aminah inggih menika :

1. Eksistensi paraga Nani ngetingalaken eksistensinipun kaliyan paraga Nusa

Nani dados satunggaling paraga utama ingkang wonten ing novel

Singkar. Wujud eksistensi paraga Nani saged dipuntingali wonten ing

satunggaling kuthipan :

“Sik to, ora usah mungel-mungel kaya ngono. Psikolog iki lho singlagi ngendika, “Inten setengah ngguyu setengah gemes marangNani kang tansah mungel tembung-tembunge.” Endi ono wongtuwa ora kepingin nyawang anake urip seneng? Apa meneh wongtuwa kang rumangsa anake kurang pengalaman bab urip. Padatanbanjur sok cawe-cawe awit durung percaya anake bisa milah endikang becik lan ala kanggo dheweke. Kaya wong tuwamu kuwi.”“Ora percaya yen aku bisa urip seneng karo Nusa?” Mbok menawa,Inten ngangkat pundhake.” Mbok menawa uga ora percaya kowekopen urip bareng cah kuwi (Singkar, 2008: 30)..

Kuthipan punika wonten wujud eksistensi paraga Nani ingkang

nggadahi keyakinan lan pilihan saged gesang seneng sesarengan kaliyan

Nusa. Kuthipan punika ugi ngetingalaken eksistensinipun Nani kanthi percaya

piyambakipun saged manggihi dalan tumuju katresnan kaliyan Nusa.

55

Nani nyelehke awake ing dipan, panggah ngekep guling sinambisesenggrukan. Sasuwene iki, dheweke nyoba nglipur atine menawapanjangka kang bedha antarane dheweke lan Nusa bakal ketemuing sawijining wektu. Awit Nani percaya menawa tresna monokuwawa nyawijikake dalan kang bedha. Nanging saiki, wengi iki,nalika Nani rumangsa mbutuhake Nusa kanggo mbiyantunguwalake dheweke saka burenging pikir, kang teka malah rasarangu-rangu. Apa Nusa saguh mbiyantu? Aja-aja dheweke malahmlayu ninggalake Nani lan ruwet rentenge pikirane, merga orakepingin kajiret sajroning lembaga kang formal (Singkar, 2008:75).

Paraga Nani ngetingalaken eksistensinipun, bilih piyambakipun tetep

percaya kaliyan Nusa lan nggadahi keyakinan bilih Nusa bakal damel seneng

marang Nani, kadosta kuthipan :

Nani mesem tipis, senajan kanthi irung ngumbel tilas tangise, “akupercaya,” kandhane sinambi ngekep wong lanang ing sisihe. Ujug-ujug pangekepe diuwalake kowe mudhun arep golek bantuan ta?Selak sore, budalo kana.” (Singkar, 2008: 128).

2. Paraga Narumi

Narumi punika tokoh tambahan ing novel Singkar inggih punika ibu

saking paraga utama Nani.

Kanggone Narumi, Kurniawan wis ora beda karo anake-anake.Dheweka tepung becik karo ibune Kurniawan. Wiwit isih padhacilik. Nalika kekarone urip tetanggan. Mula nalika Kurniawansekolah SMA ing kutha kene, ibune pilih nitipke anak lanangemarang Narumi nggolekake pondhokan sacedhak omahe. Saliyanebisa ngawat-awati, Narumi uga gampang menawa bakal njaluktulung. Apa maneh yen bakulane nuju rame. (Singkar, 2008: 3)

Miturut Narumi Kurniawan punika anak kang becik, ananging pendapat

punika benten kaliyan anakipun inggih punika Nani.

Narumi ora menyat saka peturon ngungkuri bojone kang lungguhing kursi. “Nani kuwi cah wadon, rada nekat. Yen ana apa-apa teruspiye. Lale nggoleki wae ana ngendhi?” Sulaiman nyoba tetep sabar.”Anak lunga kok bapakne ora dikandhani.” Nek butuh mulih rakyamuleh dhewe. Wong wis gedhe, Narumi senggol. “La geneya

56

rumangsa yen anake wis gedhe. Mula ben dheweke milih dhewedalan uripe. Aku wis omong, bola-bali, ora usah nyampuri urusanpribadine! Ya ben Nani milih pria kang disenengi wong tuwa garinyawang. Yen anak seneng melu seneng, yen susah ya sak bisa-bisamelu ngenthengi. (Singkar, 2008: 40).

3. Paraga Inten

Inten ugi dados tokoh tambahan, eksistensi paraga Inten ketinggal ing

teks:

“Sing baku,” Inten ora melu, “Kowe kudu bisa mbuktekake yenpilihanmu ora kleru. Kowe bisa enthuk kabagyan kanthi pilihanmu.Sesuk ibumu mesthi luluh dewe.” (Singkar, 2008: 30).

Paraga Inten nggetingalaken nilai eksistensi nalika nenggahi lan maringi

pramayogi dhateng paraga inten nalika nggadepi prastawa.

4. Paraga Sipon

Sipon meksa supados Narumi rabi kaliyan Sulaiman. Eksistensi punika

ketingal wonten ing kuthipan punika:

Sakwise kedadeyan sore iku, Narumi prasasat dicencang deningSipon. Ora mung dipenging angon, Narumi uga wis ora kenamaghriban lan ngaji ing langgar sarta nggolek kayu ing kebon.Dudu bab gaweyane kang saktemene dipenggak dening Sipon.(Singkar, 2008: 17).

Sipon nglarang Narumi amargi Narumi mesti bakal ketemuan kaliyan

Nurdin, sanajan Sipon mboten nate kandha bab Nurdin.

57

BAB IV

PANUTUP

A. Dudutan

1. Struktur novel Singkar anggitanipun Siti Aminah kasusun saking tema, alur,

penokohan, lan latar. Tema ingkang dipunangkat inggih punika babagan

jejodhoan ingkang boten sarujuk ing jaman sakpunika. Alur utawi plot novel

Singkar inggih punika alur flash balack. Prastawa punika ketinggal wonten

ing bagian akhir awal pamaos sampun dipunsuguhaken kaliyan konflik

ingkang sampun memuncak, dipunlajengake kaliyan bagiyan sanesipun

igkang antawisipun bagian punika saling tumpang tindih. Paraga wonten ing

carios punika kathah ananging ingkang dados paraga utama inggih punika

Nani, lan paraga tambahan ing antawisipun Narumi, Nusa, Kurniawan, Inten,

Sipon, Sulaiman. Latar wonten ing novel Singkar inggih punika wonten salah

satungaling desa ing kutha Yogyakarta inggih punika desa Singkar.

2. Eksistensi wanita ing salebeting novel Singkar punika mujudaken nilai

feminisme, kawontenanipun bilih paraga Nani tetep kukuh kaliyan kekarepan

ing sakjroning manah, piyambakipun mboten purun dipunjodhoaken kaliyan

kurniawan ingkang dados pilihaning Narumi. Nani nggadahi keyakinan lan

percaya bilih Nusa bakal damel seneng nresnani marang Nani.

58

B. Pramayogi

1. Panaliten ingkang nggadahi irah-irahan analisis struktural lan eksistensi

wanita ing salebeting novel Singkar tasih kathah kekiranganipun, dados

panaliten punika saged dipunginakaken kagem refrensi, lan wonten ing

panaliten sanesipun langkung sae tinimbang panaliten punika.

2. Pamaos utawi penikmat sastra kedhahipun asring maos karya sastra kadosta

novel, amargi novel saged memperkaya, mempertajam, sarta nglatih sikap

kedewasaan.

3. Maos novel saged dados hiburan kanthi cara mengapresiasikan lan mundhut

mupangat nilai saking karya sastra.

KAPUSTAKAN

Aminah Siti. 2008. Singkar. Semarang: Griya Jawi

Azizah Lina. 2008. Perspektif Jender dalam Novel perempuan di Titik Nol. Skripsi

Fakultas Bahasa Sastra Indonesia dan Daerah UMS

Bengat Dr. 2009. Metodologi Penelitian. Semarang : IKIP PGRI

Faruk. 1994. Pengantar Sosiologi Sastra. Yogyakarta: Pustaka Pelajar

Linda Arik Biyantari. 2009. Aspek moral dalam novel harimau! Harimau! Karya

mochtar lubis : tinjauan semiotik. Skripsi : FKIP-UMS

Moelong Lexy. 2005. Meodologi Penelitian Kualitatif. Jakarta:Balai Pustaka

Nurgiyantoro Burhan. 2010. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakart : Gajah Mada

University Pers.

Pradopo Rachmat Djoko. 2007. Prinsip-prinsip Kritik Sastra. Yogyakarta: Gajah

Mada University Press.

Ratna Kutha Nyoman. 2010, Teori, Metode, dan Teknik Penelitian Sastra.

Yogyakarta:Pustaka Pelajar

Sastroadmojo Suryanto. 2006. Citra Diri Orang Jawa. Yogyakarta : Narasi

Yogyakarta

Semi, M. Atar. 1993. Anatomi Sastra. Jakarta : Angkasa Raya

Sofia Adib. 2009. Aplikasi Kritik Sastra Feminisme. Yogyakarta : Citra Pustaka

Sopani Ndruru. 2007. Klitika Bahasa NiasDialek Tengah. Skripsi: Fakultas Sastra-

USU Medan

Suwarti. 2009. Ketidakadilan Jender dalam Novel Perempuan Kembang Jepun Karya

Lan Fang : Kajian Sastra Feminis. Skripsi : FKIP-PBSID UMS

Suharto Sugihastuti. 2010. Kritik Sastra Feminis. Yogyakarta:Pustaka Pelajar

Teeuw. 1984. Sastra dan Ilmu Sastra. Jakarta:Pustaka Jaya

Tim Penyusun Kamus Pusat Bahasa. 1988. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Edisi I.

Jakarta: Balai Pustaka dan Depdikbud.

Werdiningsih Yuli Kurniawati. 2009. Teori Sastra Jawa Selayang Pandang.

Semarang : IKIP PGRI

Wiyatmi. 2009. Pengantar Kajiyan Fiksi. Yogyakarta: Pustaka Book Publisher.

Wardani Veri Dani. 2005. Male feminis dan kontra male feminis Dalam novel trilogi

ronggeng dukuh paruk Karya ahmad tohari. Skripsi : Unes-FBS

http://www.abdiredja.co.cc/2010/02/eksistensialisme-dalam-drama-petang-di.html.

http://www.scribd.com/doc/24745893/Novel

http://rechtheory.blogspot.com/2008/11/teori-eksisensi.html

http://chafidib nuabdillah.blogspot.com/2009_02_01_archive.html

http://aamovi.wordpress.com/2010/02/20/teori-sastra-struktural

http://sobatbaru.blogspot.com/2008/04/pengertian-novel.html

ANALISIS STRUKTURAL LAN EKSISTENSI WANITA ING · PDF filePramila atur panuwun ingkang tanpa...

Documents

Transcript of ANALISIS STRUKTURAL LAN EKSISTENSI WANITA ING · PDF filePramila atur panuwun ingkang tanpa...